Morgunblaðið - 15.08.1993, Blaðsíða 15

fjallaþöll (Tsuga mertensiana) inn
á milli þess. Báðar tegundimar eru
gróðursettar 1953 af Sigurði Blön-
dal og Hilmari Jónssyni núverandi
stórtemplara í Stórstúku íslands.
Þeir settu annaðhvert tré lerki og
annaðhvert þöll í raðirnar. Hug-
myndin var að þöllin yxi upp undir
lerkinu eins og raunin hefur orðið
á. Fjallaþöllin sem er amerísk há-
fjallaplanta er afskaplega skugg-
þolið tré. Grænar nálar hennar ná
alveg inn undir stofninn en þær
verða 10-15 ára. Það má nefna til
samanburðar að nálar á furu verða
aðeins 2-5 ára, en það kemur aldr-
ei nál í stað nálar sem fellur. Stofn-
inn verður af þeim sökum auður.
Skuggþolið tré fellir nálar seint en
ljóskær tré snemma. Lerki og fura
eru ljóskærar plöntur. Þær eru und-
anfarar í skógum. Þær vaxa hratt
í æsku. Þallir, greni og þinir eru á
hinn bóginn síðfarar. Upp úr ösk-
unni eftir skógarelda vex iðulega
ljóskær tijátegund eins og lerki og
leggur undir sig svæðið. En ein-
hversstaðar í nágrenninu liggur í
leyni skuggþolið tré eins og þöll sem
fikrar sig smátt og smátt inn í lerki-
skóginn og þegar hann fellur fyrir
elli eða exi eru þallirnar tilbúnar
að taka við og hertaka svæðið.
Þannig myndar þetta eins konar
bylgju í skógarmynstrinu. Það er
ekki hægt að hraðfrysta neitt tiltek-
ið ástand í náttúrunni eins og sum-
ir vilja halda. Þegar ein tegund
hverfur tekur önnur við. Það er
aldrei nein kyrrstaða í lifandi nátt-
úru. Það er hreyfiafl í henni. Hvar
sem er í heiminum er það meginlög-
mál í vistkerfi skógarins að ljóskær
planta er snögg í æsku og skuggþol-
in fer hægt af stað og tekur svo
við þegar hin fellur.
Það hlýtur að vera gaman áð
ganga um Trjásafnið í litadýrð
haustsins. Tijátegundirnar hafa
mismunandi innri klukku og sjúga
í sig blaðgrænuna á ólíkum tíma.
Sum fella jafnvel blöðin græn. Sig-
urður kveikir aftur í pípunni, kastar
logandi eldspýtu frá sér og fullyrð-
. ir að ekki sé hægt að kveikja í þess-
um skógi meðan gras er í skógar-
sverði. Við höldum áfram og Sig-
urður segir sögu. Þegar Ingimar
Sveinsson bóndi var að smala í
Egilsstaðaskógi haustið 1953 heyrir
hann eitthvert undarlegt skijáf yfir
höfði sér og verður litið upp. Hann
sér þá að hann stendur undir tijám
sem eru allt öðruvísi heldur en birk-
ið. Hann hefur samband við Ingólf
Davíðsson grasafræðing sem úr-
skurðar að þarna sé íslensk blæösp
(Populus tremula) á ferðinni. Blæ-
ösp er fyrst lýst í Garði í Fnjóska-
dal 1913 af Stefáni Stefánssyni
skólameistara sem skrifaði fýrstu
flórubók íslands. Svo uppgötvast
hún 1948 á Gestsstöðum í Fá-
skrúðsfirði, þá í Egilsstaðaskógi,
síðan í Jórvík í Breiðdal og loks í
Stöðvarfirði. Alls á 5 stöðum á land-
inu en það er mest af henni í Egils-
staðaskógi og það er eini staðurinn
í villtri náttúru sem hún hefur náð
að vinna sig upp úr birkiskóginum.
Hún þolir ekki skugga. Blæöspin
hefur þá náttúru að fjölga sér með
rótarsprotum. Það vaxa nefnilega
' sprotar upp af rótum tijánna. Ef
við ætlum að fjölga henni með
græðlingum þá dugar að klippa 2-3
sentímetra búta af rótum hennar
og leggja þá lárétt í mold og koma
þá upp af því litlir angar. Svo mynd-
ar hún náttúrulega fræ líka. Blæ-
öspin er af víðiættinni og þar eru
öll trén einkynja, annað hvort er
tréð karlkyns eða kvenkyns. Barr-
tré og bjarkir á hinn bóginn eru
tvíkynja. Þá vaxa karl og kvenblóm
á sama einstaklingi.
Hæsta tré íslands og rómversk
steinbrú
Sólin skín nú á skógarfuruna
(Pinus sylvestris) gr. 1922. Senni-
lega 13-14 m Hún hefur mesta
útbreiðslu allra tijátegunda í heim-
inum. í tvígang var gert átak með
hana hér á landi en í bæði skiptin
varð hún furulús (Pineus. pini) að
bráð. En það merkilega er að í
hveijum einasta teig sem hún var
gróðursett í, má finna einstaklinga
sem lifðu lúsina af. Það er sem sé
sama upp á teningnum meðal
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15. ÁGÚST 1993
B
15
Undirhæsta tré íslands, 19 metra Rómverskur steinbogi reistur af Sveini Einarssyni frá Hrjót.
alaskaösp.
Ljóskært sí-
beríulerki
og skuggþol-
in fjallaþöll
lægri.
Peningatréð
í safninu.
Aðdáendur
þess setja
smámynt í
holuna undir
greinunum.
Lífsins tré - kóreulífviðurinn sem vex á snigilshraða.
Lindifuran andar heilsubætandi gufum.
plantna, dýra og manna, alltaf eru
einhveijir ónæmir fyrir sjúkdómum
sem hijá aðra. „Honum eða henni
varð aldrei misdægurt um ævina,“
heyrum við stundum sagt. Slíka
skógarfuru má fínna í Tijásafninu.
Nú undir hæsta tré íslands. Það
er 19 metra alaskaösp (Populus
trichocarpa) gr. 1954. Hún er í lundi
með elstu alaskaöspunum á Hall-
ormsstað. Þessi tré eru vaxin upp
af græðlingum sem Einar G.E.
Sæmundssen skógarvörður á Suð-
vesturlandi sótti til Alaska haustið
1950. En hvað ætli tré geti orðið
há á íslandi? „Það hefur enginn
hugmynd um,“ segir Sigurður „en
við góð vaxtarskilyrði gætu þau
eflaust komist upp í 25 metra.“ í
þessum lundi er líka evrópulerki-
tré (Larix decidua) sem er elsta
lerkitréð í safninu, gr. um 1905.
Það vex til flalla í Mið-Evrópu.
Þetta er tré á besta aldri en það
getur orðið allt að 900 ára gamalt
á heimaslóðum sínum.
Tijásafnið mun stækka því það
er búið að taka 40 hektara frá fyr-
ir það. Og þar kennir ekki aðeins
margra grasa, heldur má einnig
fínna styttu og steinbrýr. Við förum
nú í sveig út á hálfkláraðan stíg
og sjáum göngubrú sem er róm-
verskur steinbogi. Hann reisti
Sveinn Einarsson frá Hrjót ásamt
aðstoðarmanni, Baldri Jónssyni frá
Freyshólum. Við göngum yfir og
það glittir í sveigfuru (Pinus flexil-
is) inn á milli tijáa. Hún er afar
sjaldgæf á íslandi. Fimmnála og á
sér heimkynni í Klettafjöllunum í
N-Ameríku. Hún hefur sléttan silf-
urgráan börk, gróðursett hér 1937
og finnst líka í Gunnarsholti á
Rangárvöllum og í skóginum í
Tungudal innan við ísafjarðarkaup-
stað. Það eru eintök af henni við
gamla skólasel Gagnfræðiskólans
þar. Þessar fimmnálagreinar eru
framúrskarandi jólaskraut og sjálf
getur sveigfuran sem ungt tré verið
prýðilegt jólatré.
Við fetum okkur af svæðinu sem
enn er ógrisjað og aftur inn á þægi-
legan viðarkurlaðan stíginn. Skýin
eru ekki nógu mörg til að draga
alveg fyrir sólu. Við göngum niður
á grasflöt en þar var fyrsta gróðrar-
stöðin. Stöldrum við tré sem nefnist
ölur í eintölu en samheitið er elri
(Alnus incana) gr. 1956, kominn
norðan úr Saltdal í Noregi. Það er
vaxandi áhugi á honum á íslandi.
Þetta er gráölur, náskyldur birkinu.
Hann hefur þá sérstöðu að véra
niturbindandi planta. Elri vinnur
sitt eigið köfnunarefni úr loftinu
sem gerir það að verkum að það
gulnar ekki á haustin. Flestar ttjá-
tegundir taka blaðgrænuna inn í
geymsluhólf í stofni sínum og
geyma sem forðanæringu. Elri aft-
ur á móti skortir ekki forða og
þarf því ekki að viðhafa þennan
sparnað. Hann fellir laufið grænt.
4.600 ára gamalt tré og lítil eik
Á grasfletinum má finna báðar
íslensku rósategundimar sem nú
eru friðaðar: þyrnirós (Rosa pimp-
inellifolia) og glitrós (Rosa dumal-
is). Þær vaxa villtar en hafa verið
fluttar í nokkra garða. Þær eru
runnar. Þyrnirósin fær oftast hvít
blóm en glitrósin rósrauð. Þær
standa fyrir framan tré sem hlýtur
að teljast með þeim fmmlegustu á
landinu. Það er broddfuran (Pinus
aristata) sáð 1903 og er um 11-12
metrar á hæð. Börn og jafnvel full-
orðnir geta ekki staðist freistinguna
að klifra í þeim. Hún er sannkallað
háfjallatré vestur í Klettafjöllum og
í Kalifomíu en þar fundust elstu tré
jarðarinnar fyrir u.þ.b. 40 ámm.
Árhringir broddfum þar vom taldir
og niðurstaðan var að tréð væri
4.600 ára gamalt. Flensborg sáði
þeirri sem er í Trjásafninu og ber
það nú þroskað fræ. Hún er ákaf-
lega skemmtilegt garðtré. Það tek-
ur hana áratugi að verða 2-5 metra
háa. Nálar hennar eru miklu langlíf-
ari en á skógarfuranni og verða
allt að 8 ára gamlar.
Gengt broddfurunni stendur
hvorki meira né minna en hið sí-
græna lífsins tré (Arborvitae) eða
m.ö.o. Kóreulífviðurinn (Thjua
koraiensis) gr. 1956. Plantan er
harðgerðasti lífviðurinn sem til er.
Þessi hefur vaxið á snigilshraða.
Hún er að verða fertug en ekki
hærri í loftinu en einn og hálfur
metri. Það er möndluilmur af
smáum blöðum hennar. Greinarnar
minna á blævængi.
Við göngum um grasflötinn,
finnum olíukenndan ilm af alaska-
sýprusi (Chamaecyparis nootkat-
ensis) með grábrúnan börk, sjáum
hvítþin (Abies concolor) með sínar
löngu nálar og ljósgráan hijúfan
börk, og óvenjulegt eintak af loð-
víði (Salix lanata) sem í daglegu
tali er kallaður grávíðir. Við föram
inn á milli tijánna og skoðum afar
sjaldgæft tré á íslandi, steinbjörk
(Betula ermanii) frá NÁ-Asíu. Blöð
hennar eru hjartalaga og börkurinn
flagnandi svarbrúnn. Komum út
aftur og sjáum eikartré.
Já eikartré! 20-30 ára gömul;
eik (Quercus robur) sem stendur í
skjóli síberíulerkis gr. 1922. Þor-
steinn Sigurðsson héraðslæknir og
einn af mestu frímerkjasöfnuram
slands afhenti Sigurði Blöndal
hana til umönnunar. Þorsteinn hafði
fengið sendar eikarhnetur frá fri-
merkjavini sínum í Mið-England.
Sigurður sáði þeim hér í beð og upp
komu tré. Eitt þeirra tórði öllum
að óvörum. Þó litið sé er skemmti-
legt að hafa það í Tijásafninu.
Höfðinglegt rauðgrenitré (Picea
abies) stendur líka á sléttunni. Á
að giska 12-13 m. Af öllum tijáteg-
undum kemst rauðgreni næst
lengst norður á hnettinum. Dahúr-
íulerki hefur vinninginn. Norður við
Khatangafljót í N-Síberíu fer rauð-
greni á 72 breiddagráðu og 20.
mínútu norður. Þá er það orðið lá-
vaxinn ranni á túndrunni. Krónan
á rauðgreninu 7 Tijásafninu nær
alveg niður vegna þess að það hef-
ur fengið nóg rými. Rauðgreni vill
rakan og góðan jarðveg en þolir
illa vindgnauð.
Peningatré og hliðið lokast
Við göngum aftur viðarstíginn.
Það er síðdegisskúr en íslenska
birkið er svo vænt að skýla okkur
fyrir vætunni. Það er indælt að
vera í skógi og hlusta á regnið falla
á trén. Og eftir regnið finnur mað-
ur sérstakan ilm, blandaðan af 54
tijátegundum. Nú fer að líða að
leiðarlokum. Við höldum upp á leið.
Okkur á hægri hönd er löng röð
af eðaltijám sem nefnd eru álmur
(Ulmus glabra) Flokk eðallauftijáa
skipa eik, beyki, askur, linditré,
hlynur, álmur o.fl. Hann er talinn
yænlegastur af þeim til notkunar á
íslandi. Álmur vex norðar en nokk-
urt annað eðallauftré. Ef hann hef-
ur svigrúm fær hann gífurlega
krónu. Eitt fegursta tré Reykjavík-
ur er álmurinn á Túngötu 6. Sá í
Tijásafninu er sóttur til hins nyrsta
staðar sem hann vex í heiminum,
svona 100 km norðan við heim-
skautsbaug í Noregi.
Nú nálgumst við hlið Tijásafns-
ins aftur og sjáum sérdeilis fallegt
íslenskt birkitré (ilmbjörk) (Betula
pubescens). Þetta tré er frægt und-
ir nafninu peningatréð vegna þess
að í því má finna holu sem aðdáend-
ur þess setja í smámynt. Hliðið
nálgast okkur en við stöndumst
ekki freistinguna að að skoða
vörtubirkitré (hengibjörk) (Betula
pendula) í lokin. Það er frá Rognan
í Noregi, _gr. 1957 og er sú tijáteg-
und sem Islendingar taka eftir þeg-
ar þeir heimsækja Norðurlöndin.
Hún ásamt ilmbjörkinni sem vex á
Islandi eru tvær aðal bjarkarteg-
undimar á Norðurlöndum. Skóg-
ræktarmenn binda miklar vonir við
vörtubirkið. Vörtubirkið er mikið
nytjatré í Finnlandi en Finnar eru
sérfræðingar í birkiræktun. Birkið
er nefnilega verðmætasti viðurinn
sem notaður er í krossvið. Og ný
tækni í prenti, ljósritun og faxi
hefur leitt til þess að birkið er nú
notað við pappírsgerð í bland við
barrvið.
Við eram komin að hliðinu og
þökkum Sigurði Blöndal kærlega
fyrir leiðsögnina og fræðsluna.
Hann segir að nú sé draumurinn
að koma upp skógminjasafni sem
yrði fræðslustofnun innan dyra. Þar
væri hægt að sýna myndir og gripi,
t.a.m. ljósmyndir Ch. Flensborgs
og ýmsa gripi eins og reiðhjól Agn-
ars Kofoed-Hansens og ritvél Há-
konar Bjarnasonar. En það er nú
önnur saga. Við kveðjum Tijásafnið
og Sigurður lokar hliðinu á eftir
okkur.