Morgunblaðið - 09.10.1993, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 9. OKTÓBER 1993
C 7
Michel Ancher. „Listdóma.rar“ (Peter Severin Kröyer og Holger
Drachmann) 1906, 25x35 cm.
Kröyer (1851-1909), sem nefndi sig
Severin í stað Sören, setti lit og líf
í samkunduna, og var að auki flink-
asti málarinn í hópnum, sem hafði
yfrið nóg af verkefnum, og bjó í
glæsilegri villu að Bergensgade 19,
á Austurbrú í Kaupmannahöfn. Sá
skipti sumrunum iðulega á milli
Skagans og Ravello við Amalfi og
Sorrentoflóann, en þeir staðir á ítal-
íu teljast einhverjr hinir fegurstu í
veröidinni.
Kröyer kunni að meta heimsins
lystisemdir, og ein frægasta mynd
hans ber nafnið „Hip hip hurra“,
sem eitt sér lýsir vel draumalífinu
á Skagen er hann var nærri. Hann
var að auki giftur mun yngri konu,
Maríu Triepche, sem þótti undur-
samlega fögur og hann málaði fjölda
málverka af henni, sem gengu strax
inn í danska listsögu. Þessi glæsi-
legi maður og hrókur alls fagnaðar
mátti þola ill örlög, en hann varð .á
fáum árum geðveikur, eins og móð-
ir hans fyrrum. María yfirgaf hann
þá vegna sænsks tónskálds, Hugo
Alfvén að nafni, sem hafði orðið
ástfanginn af henni í gegnum mynd
sem hann sá á sýningu í Kaup-
mannahöfn eftir meistarann. Hun
skildi einkadóttur þeirra Kröyers
bitra og einmana eftir í höndum
hins veika manns. Nokkrum árum
seinna hafnaði Alfvén henni fyrir
aðra konu og þá var það hennar
hlutskipti að lifa ein og yfirgefin,
en hún lést í Stokkhólmi 1940.
Þessa sögu segi ég í framhjá-
hlaupi til áherslu á, að hvar sem
maður drepur niður í sögu málara
Skagans birtast manni svipmikil
örlög og þannig var eina nafn-
kennda konan í hópnum Anna
Bröndum (1859-1935), dóttir krá-
areigandans á staðnum Degn
Bröndum. Hún felldi hug til Micha-
els Ancher (1849-1927) eins helsta
málara tímanna, er hún var við list-
nám í Kaupmannahöfn. Sem kona
stóð hún alla tíð í skugga hans, en
er nú talin mun merkari málari.
Má vera líklegt að málaraparið hafi
smitað félaga sína með sögum af
fegurð Skagans, en þau bjuggu á
sumrin hjá foreldrum hennar og
máluðu þar. Hún hafði mjög góða
menntun að baki og hafði m.a. ver-
ið nemandi Vilhelms Kyhn í Kaup-
mannahöfn og Pierre Puvis de Cha-
vannes í París, og dvalið víða í höf-
uðborgum Evrópu.
Kröyer skreytti krána andlits-
myndum af öllum félögum sínum
og þar héidu þeir fullin að loknum
vinnudegi og stóru fullin í verklok
hverrar nýrrar myndar, en vel að
merkja voru sumar myndanna mörg
ár í smíðum.
Af framanskráðu má nokkuð ráða
hvílíkir dýrðartímar þetta voru, enda
hafa verið skrifaðar margar bækur
um þá og listamennina sem hópuð-
ust þangað til að drekka í sig áhrif-
in frá ljóshillingum og sjávarseltu.
Valdi ég að haga öðru fremur
skrifum mínum í sambandi við sýn-
inguna í kjallarasölum Norræna
hússins um þetta norræna menning-
arsetur í þá veru, að þau vektu upp
forvitni þess sem les. En minni
áhuga hef ég á að skrifa um sjálfa
sýninguna, því að hér er um að
ræða frekar ósamstæða sýningu á
minni myndum svo og frumdráttum
að stærri verkum, en hins vegar
finnast engin veigamikil verk. Fínir
taktar sjást víða og þá helst hjá
nefndum P.S. Kröyer, en sá sem á
veigamestu verkin er þó vafalítið
Viggo Johansen (1851-1935). Hin-
ar tíu vatnslitamyndir hans á enda-
vegg eru mjög vei málaðar og búa
yfir dularfullum birtutöfrum.
Engin uppbót er það, að kynna
myndir frá íslandi, sem Carl Locher
(1851-1915) málaði af þingvöllum
og Vestmannaeyjum, því að þetta
er væntanlega fyrst og fremst kynn-
ing á því sem gert var á Skaganum
og kemur því sýningunni harla lítið
við og enn síður málverk Holger
Drachmann af heimili Edvards Gri-
eg Trollhaugen. Hins vegar er ann-
að mál að þau eru í sjálfu sér áhuga-
verð heimild.
Er það mjög miður að svo virðist
sem Danir hafi ekki treyst sér til
að senda nokkrar toppmyndir hing-
að, en einungis 2-3 þeirra hefðu
gerbreytt heildarmynd sýningarinn-
ar. Einkum er það miður vegna
þess, að menn fá ekki rétta mynd
af þessum snjöllu málurum, og svo
eru íslendingar svo neyðarlega fá-
fróðir um norræna myndlist, sem
má vera skiljanlegt í Ijósi brenglaðs
kennslukerfis og takmarkaðs upp-
lýsingastreymis. Er líkast sem sett
hafi verið upp lítil kynningarsýning
fyrir „provinsen" - dreifbýlið...
Mikil bót er af ljósmyndunum á
sýningunni og þær bjarga nokkru
en ekki nógu miklu.
Það telst alveg rétt sem fram
kemur í sýningarskrá: „að list
Skagamálaranna var náttúrulist 8.
áratugarins, útilífsmyndir 9. ára-
tugarins og ljóðrænn blámi þess
10., og átti síður heima á 20 öld-
inni.“ En trauðla kemur þetta fram
á sýningunni. „Listamennirnir komu
sjálfum sér á safn, - Skagensafnið,
sem stofnað var 1908, og jafnframt
voru þeir framúrskarandi lærimeist-
arar næstu kynslóðar brautryðjenda
svo sem J.F. Willumsen og Axel
Jörgensen.“
Héldu þar með uppi merki gull-
aldarmálaranna.
Geta má þess að nokkrar ágætar
bækur liggja frammi er fjalla um
tímabilið, og eru þær til sölu og er
það góðra gjalda vert, en þetta er
vel að merkja ekki bókasýning og
bætir ekki sárlega vöntun á sláandi
frummyndum.
Sýningin stendur til 24. október.
Ed Lachman. Aðalleikendur Just-
in Chadwick, Steven Mackintosh,
Emer McCourt, Roshan Seth,
Frances Barber. Bretland 1993.
Aðalpersónur þessarar myndar
eru upp til hópa furðufuglar, þjófar,
eiturætur, dópsalar og auðnuleys-
ingjar sem hvergi eiga höfði sínu að
halla. Kannske engin furða því þessi
ungmenni eru í það minnsta atvinnu-
leysingjar af annarri kynslóð.
Clint (Chadwick) er sá eini úr
hópnum sem orðin er ieiður á öllu
tilgangsleysinu í þessu einskisverða
lífi. Honum býðst starf á veitinga-
húsi en með því skilyrði að hann sé
sómasamlega skæddur.
Lunginn af þessari grátbroslegu
lýsingu á ömurlegri og fánýttri til-
veru utangarðsfólks í Lundúnum fer
í spaugilega leit að frambærilegum
skótúttum á söguhetjuna. Þetta er
heldur Iéttvægt allt saman hinsvegar
er persónusköpunin sterk, hér gefur
að líta fjölbreyttan hóp viðundra sem
eru undantekningarlaust bærilega
leikinn af lítt- eða óþekktum leikur-
um. Forsprakkinn minnir óþægilega
mikið á Brian heitinn Jones, pakist-
ani víkur ekki frá hjólinu sínu, Tom-
Tom er fáviskan uppmáluð og Bar-
ber (Sammy and Rosie Get Laid) sú
eina sem maður minnist úr öðrum
myndum.
En Chadwick er enginn Daniel
Day Lewis og Kureishi því síður leik-
stjóri á borð við Stephen Frears. En
þessir menn gerðu saman hina eftir-
minnilegu My Beutiful Laundrette,
og lét þá Kureishi sér nægja að skrifa
handritið. Að þessu sinni nær hann
sér ekki á eftirminnilegt flug nema
í einu, aldeilis fáránlegu atriði; er
Clint heimsækir móður sína og Pres-
leysjúkan sambýlismann hennar útá
landsbyggðina. Þarna nýtur absúrd
persónusköpun og hnyttin samræðu-
tækni Kureishi sín stórkostlega.
Annars er þetta allt saman heldur
auðgleymt og auðmelt. Endirinn
veikur og ádeilan fer mikið til fyrir
ofan garð og neðan.
Nærrí Eden -
Urga Sýnd í
Háskólabíói
Leikstjóri Níkíta Míkalkoff. Hand-
rit Níkíta Míkalkoff ásamt Roust-
man Ibraguimbekov. Kvikmyndá-
taka Villenn Kaluta. Aðalleikend-
ur Badema, Bayaertu, Vladimir
Gostukhin, Babushka. Rússland
1991.
Kvikmyndahátíð á að beina gest-
um sínum inná nýjar brautir, eins
fjarri hraðbrautum hversdagsafþrey-
ingarinnar og hugsast getur. Þó án
þess að hálfdrepa mann úr leiðindum
einsog jafnan vill brenna við þegar
settar eru saman á fjórði tugur
mynda frá öllum heimshornum eftir
misjafna listamenn.
Nærrí Eden tekst þetta hvor-
tveggja guðsblessunarlega vel. Hún
gerist meða! mongólskra hirðingja á
endalausum gresjum Kína. Getur
sem sagt tæpast fjær okkur farið.
Það gerist svo sem ekki mikið á
steppunni uns farið er að leggja veg
þarna í dreifbýlinu til að koma íbúun-
um í snertingu við borgarmenning-
una.
Gombo og Pagma eru dæmigert
sléttufólk, vafra um óbyggðirnar
ásamt börnum sínum,. tjöldum og
búsmala. Gombo kynnist vörubíl-
stjóra sem býður honum að líta á
dýrðina í nágrannaborginni sem
Gombo hefur aldrei litið augum fyrr.
Og lætur sér fátt um fínnast.
Míkalkoff er persónulegur leik-
stjóri sem kemur manni oft hressi-
lega á óvart. Hann dásamar hið
ósnortna líf gresjubúa, enn ómengað
af ýmsu því sem borgarbúar flokka
undir ómissandi lífsþægindi. Hann
vísar til þessara hluta með sjónvarps-
tæki, niðursuðumat, plakati af kemp-
unni Sylvester Stallone. Frásagan er
engan vegin hefðbundin heldur tekur
hún ófáar hliðarstefnur. Stundum
kemur hann áhorfandanum gersam-
lega á óvart, líkt og er eitt barna
hirðingjahjónanna tekur sig til og
þenur dragspil af slíkum fítonskrafti
að líkja má við djöfulmóð. Það liggur
við að það atriði eitt nægi til að full-
nægja forvitnum og þurfandi kvik-
myndaáhugamanni. Kvikmyndatak-
an af blómlegum sléttum og hæðum
Asíu er eftirminnileg, jafnast næst-
um á sínum bestu köflum á við snilld-
arhandbragð Nestors Almendros á
gresjum Norður Ameríku í Days of
Heaven. Húmorinn er abdsúrd og
efnistökur sömuleiðis, Úrga er engri
lík.
Rómantískar
umbyltingar
Um kvikmyndina: Leöurblökuvœngir
EFTIR KRISTJÁN JÓHANN JÓNSSON
Norska kvikmyndin Leðurblöku-
vængir verður sýnd í Háskóla-
bíói á laugardaginn. Myndin er gerð
árið 1992 og sett saman úr þremur
styttri kvikmyndum. Einn sá efnileg-
asti meðal ungra norskra leikstjóra,
Emil Stang Lund, gerði þær eftir
smásögum norska rithöfundarins
Hans E. Kinck og steypti þeim síðan
saman í eina kvikmynd árið 1992.
Sögurnar þijár byggja á sömu vitund
og með einföldu leiðarminni varð úr
þeim kvikmynd með sterkum heildar-
svip þar sem glögglega má sjá þróun
nútímamannsins Stang Lunds.
Rithöfundurinn Hans E. Kinck var
samtímamaður Hamsun og Ibsen.
Fyrsta smásagan sem notuð er í
kvikmyndinni Nýi adstoðarprestur-
inn, fjallar um hjón og lítinn son
þeirra á afskekktu sveitabýli. Ein-
manaleikinn hefur skapað hjá þeim
óseðjandi forvitni. Dag nokkurn fer
ungur ferðamaður framhjá sveita-
bænum þeirra en lætur ekki til leið-
ast að líta inn hjá fjölskyldunni.
Hver er hann? Frumstæður þekking-
arþorsti grípur þau og breytist í þrá-
hyggju. Svarið verða þau að fá þó
að það kosti þau lífið.
Smásaga númer tvö: Skógarsóley
á engi, segir frá því þegar hin ógifta
Gertrude lendir á kynferðislegum
næturfundi með prestssyninum. Það
er heillandi draumur þar sem ást á
náttúrunni og kynferðisleg löngun
renna saman í eitt. Kinck hafði ekki
beinlínis áhuga á draumum heldur
öllu frekar á þeim andstæðu hvötum
sem birtast okkur í draumi. Kvik-
myndin þróast ómerkjanlega úr hug-
hrifum yfír í beina frásögn, nær leik-
rænum hápunkti og hnígur síðan
aftur að rómantískum söknuði og ást
á náttúrunni.
Margir gagnrýnendur voru á þeirri
skoðun að þetta væri best heppnaði
kaflinn og þótti Hildegun Riise vel
heppnuð í hlutverki hinnar einstæðu
Gertrude.
Þriðja sagan heitir: Fiðlan í frum-
skóginum. Þar segir frá sveitastrákn-
um Torstein sem ekki tekst að beita
fiðlunni til að virkja þann mikla kraft
sem innra með honum býr. Það bæt-
ir heldur ekki úr skák þó að hann
giftist sveitastúlkunni Sellu. Sam-
band þeirra er ekki nægilega öflugt
til þess að hljómbotninn í huga Tor-
stein fái notið sín. Stang Lund beitir
þögulli myndtjáningu til þess að ná
fram ýkjum sem eru svo magnaðar
að í þeim birtist kjarni mannlegra
hvata og breytist í nánasta óhlutlæg-
an verknað. Ótti nútímans kemur
fram í því þegar Torstein æpir á
náttúruna; þar birtist örvæntingin
yfir þeim þáttum mannlegs eðlis sem
ekki tekst að virkja.
Hvörfin á milli nítjándu aldar og
þeirrar tuttugustu, eða skrefíð inn í
nútímann, er eitt áhugaverðasta
skeiðið í norskri menningarsögu.
Breytingarnar sem þá urðu höfðu í
for með sér hörð menningaruppgjör
í öllum- listgreinum. Mörgum fannst
þá að ekki væri um breytingu að
ræða heldur byltingu. Nú getum við
skoðað þessa þróun af meiri sann-
girni og viðurkennt að hefðin átti
sterk ítök í flestum þeirra sem mestu
vildu breyta.
Til einföldunar mætti líkja Fiðlu í
frumskógi við norskt málverk sem
hefur orðið afar frægt. Það er hið
hrein „expressjóniska" málverk Ed-
vards Munch, Ópið, sem var málað
1893 og tjáir sama tíma og verk
Kincks. Hjá Munch titrar hins vegar
allt umhverfið í takt við óp manneskj-
unnar. Landslagið verður miðill sem
breiðir út óttann eins og vatn sem
skilar hringgárum eftir steinkast.
Hjá Kinck er aðalpersónan leitandi
og bæði menningin og náttúran
verða í hans augum að möguleika
til þess að tjá bældar tilfínningar og
virkja það afl sem inni fyrir býr. Það
heppnast að vísu ekki.
Ahuginn á spennunni milli sið-
menningar og mannlegs eðlis og ótt-
anum við þessa spennu, verður til
þess að Kinck á erindi við nútímann.
Við búum í senn við rómantíska nátt-
úraskynjun og ótta nútímamannsins.
Það kemur bæði fram á menningar-
sviðinu og í því hve hjálparvana við
erum gagrivart sjálfum okkur.
Sinfóníutónleikar
_________Tóniist______________
Jón Ásgeirsson
Fyrstu áskriftatónleikar Sinfón-
íuhljómsveitar íslands voru
haldnir í Háskólabíói sl. fimmtu-
dag. Á efnisskránni voru verk eft-
ir Þorstein Hauksson, Carl Nielsen
og Beethoven. Einleikari var Auður
Hafsteinsdóttir en stjórnandi Osmo
Vanská.
Tónleikarnir hófust á Ad Astra,
eftir Þorstein Hauksson. í Ad
Astra vinnur höfundurinn ekki úr
hrynmyndum, stefjum eða hljóm-
tengslum og nálgast verkið því að
vera hrein hljóðverk, sem þó bygg-
ir á afmarkaðri tónstöðu tónanna,
þar sem tíminn kemur í stað hljóð-
falls og formskipanin er fólgin í
breytilegum blæbrigðum. Ad Astra
er ákaflega stílhreint verk, fallega
unnið og var sérlega vel flutt und-
ir stjórn Vánská.
Fiðlukonsertinn eftir Carl Niel-
sen var næst á efnisskránni og var
Auður Hafsteinsdóttir einleikari.
Verkið er mjög erfítt fyrir fíðluna
og var leikur Auðar sterkur og
glæsilega mótaður, sem kom hvað
best fram í tveimur „kadensum"
verksins. Auður er án efa einn efni-
legasti fiðluleikari okkar og eftir
þessa frumraun hennar með Sinf-
óníuhljómsveit Islands, hefur hún
skipað sér í flokk með okkar bestu
fiðluleikurum í dag.
Lokaverkið var svo sú „sjöunda“
eftir Beethoven. Líklega er ekkert
betra til samanburðar en að heyra
hvernig hljóm-
sveitarstjóri mót-
ar sinfóníu eftir
Beethoven, því í
þeim sjóði list-
rænnar reynslu,
munu flestir
hlustendur eiga
með sér mest til
samanburðar.
Osmo Vánska er
góður hljómsveit-
arstjóri og honum
lætur vel að byggja upp fallegar
stemmningar, allt frá mjög veikum
leik og upp í fullan styrk, eins og
t.d. í Allegretto-kaflanum (2. þátt-
ur) og í Prestó-kaflanum, sem er
S raun mjög langur en Vánská
stytti hann með því að fella niður
endurtekningar á nokkrum stöð-
um.
Hljómsveitin er í góðu formi og
breytingamar á sviðinu og ný upp-
röðun, t.d. á fiðlunum, á trúlega
sinn þátt í að hljóman sveitarinnar
er skýrari og hreinni en oft áður.
Þó þyrfti að athuga hvort betri
hljómburður gerði ekki um of úr
hlut blásara en það var nokkuð
áberandi, hversu þeir skáru sig úr
á nokkrum stöðum í lokakafla
þeirrar „sjöundu", einkum þar sem
liggjandi og langar nótur drógu
athyglina frá aðal lagferlinu, t.d.
í fiðlunum. Nú verða hljómsveitar-
menn að læra að nýju á hljómburð-
inn, sem virðist vera orðinn nokkur
góður, er gerir hljóman sveitarinn-
ar bæði jafnari og ekki eins mislita
og hún var áður.
Auður
Hafsteinsdóttir