Morgunblaðið - 21.07.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 21. JÚLÍ 1995 B 5
DAGLEGT LÍF
SKELJAR eru ekki bara fal-
legar eins og þessar hér, þær
geta geymt mjög góðan fisk.
KRÆKLINGUR er blásvartur þegar hann er
fullvaxinn, en það tekur um 7 ár hér við land.
Hann verður 10-15 cm langur.
BÁRUSKEL, sem hér sést,
er gulhvít eða ljósbrún og
finnst eins og hvít eða gul-
hvít hjartaskel hálfgrafin í
leir- og sandfjörum.
SANDSKEL, með dökkgult
hýði en hvít undir, er uppá-
hald skeljasælkera. Henni
þarf að moka upp úr sandi
og svo er gott að borða inni-
haldið hrátt.
ÖÐUSKEL er brúnleit, stærri og breiðari fram-
an til en kræklingur. Hún er best eftir 8-10 ára
vaxtartima og hefur þá náð 15-20 cm lengd.
F orðabúr kræklings
öðu og fleiri skelja í fjörunni
“ NÝR SKELFISKUR er veislu-
I matur og merkilegt að geta
Stínt hann sjálfur úr tjörunni.
Það er ólíkt skemmtilegra en
veiðar upp úr frystikistu stór-
markaðar og þar að auki er
oJ nýr íslenskur kræklingur, al-
gengasta æta skelin í fjörun-
►" um, mun stærri og betri en
SE frosinn eða niðursoðinn. Þó
verður að minna á hættu á
Ujj þörungaeitrun yfir sumarmán-
uðina og undirstrika að hver
taki ábyrgð á eigin tínslu.
Erlendis er oft sagt að skelfiskur
sé varasamur í r-lausum mánuðum,
frá maí fram til september, því eitur
kemur helst upp í þörungum þegar
hlýnar.
Hér upp við land hafa fjörur
stundum mengast og í fyrrasumar
mældist nokkurt magn þörungaeit-
urs í kræklingi úr Hvalfjarðarfjöru.
Þangað leita einmitt margir úr höf-
uðborginni til að tína.
Kræklingasýni voru tekin í Hval-
firði í lok síðustu viku og er niður-
stöðu athugana á þeim að vænta á
næstu dögum. Hollustuvernd ríkisins
fylgist með og annast aðvaranir í
fjÖlmiðlum meðal annars, ef eitur
finnst í skeljunum. Eftirlit með þör-
ungaeitri í skelfiski er þó enn ekki
reglulegt, en samstarf Hollustu-
verndar og Fiskistofu við Rann-
sóknastofnun fiskiðnaðarins og Haf-
rannsóknastofnun er öryggisnet að
einhverju marki. Heilbrigðiseftirlit á
hverjum stað annast sýnatöku.
Tínt fjarri byggð
Að þörungaeitri slepptu er nauð-
synlegt að flýja skolpmengun og
fara vel út fyrir þéttbýli þegar tína
á krækling eða aðra skel. Fyrir
Reykvíkinga þýðir þetta a.m.k. ferð
í Kollafjörð, að sögn Guðjóns Atla
Auðunssonar deildarstjóra á Rann-
sóknastofnun fiskiðnaðarins, og suð-
ur fyrir Straumsvík ef haldið er í
hina áttina. Sólmundur Einarsson
fiskifræðingur á Hafrannsókna-
stofnun segir ágætar fjörur á
Reykjanesi: Ósabotna í Höfnum,
leirufjöru milli Keflavíkur og Garðs
og svo fjörur við Grindavík, Krísuvík
og Selvog.
En vinsælast er líklega að fara
upp í Hvalfjörð ef gerður er út
skeljatínsluleiðangur frá Reykjavík.
Gott er til dæmis að tína í fjörunni
við Fossá, í Hvítanesi, Brynjudals-
vogi og Hvammsvík innan við Stapa.
Líka er hægt að tína í Botnsvogi,
Þyrli, Litla-Sandi, Mið-Sandi og
Brekku. Aðrir kræklingastaðir í
Hvalfirði eru Bjarteyjarsandur og
Kalastaðir. Sjálfsagt er að biðja um
leyfi til að tína ef fjaran er sjáanlega
innan landareignar.
Fólk þarf vitanlega að gæta þess
að fara þegar háfjara er og stór-
straumsfjara er náttúrlega best.
Ekki síst ef fólk langar líka í öðu-
skel, eins konar stóru systur krækl-
ingsins. Upplýsingar um flóð og
fjöru eru m.a. í dagblöðum. Af öðr-
um undirbúningi er eflaust gott að
skoða bók með myndum af skeljun-
um og nefna má Skeldýrafánu ís-
lands eftir Ingimar Óskarsson (um
400 kr) og kver Ferðafélagsins,
Fjörulíf (um 800 kr).
Útbúnaður ogmeðhöndlun
Ekki þarf mikinn útbúnað í tínsl-
una, en stígvél, fata og hnífur eru
nauðsynleg. Vettlingar og gúmmí-
hanskar utan yfir eru líka þarfa-
þing. Kræklingur festir sig í þara
og steinahrúgur og berhentum kóln-
ar manni fljótt við að losa skeljarnar
í flæðarmálinu.
Þeir áköfustu opna skeljarnar án
frekari viðhafnar og háma í sig inni-
haldið, en það er alls ekki ráðlegt
ef fólk vill forðast magaveiki.
Betra er að fara milliveginn
og elda kræklinginn á
prímus eða hlóðum í fjör-
unni, skeljarnar opnast
í sjóðandi vatni, á
heitri pönnu eða grilli.
Þær sem ekki opnast
eru ónýtar.
Þeim sem hafa bið-
lund til að fara með
Kræklingur bakaður
með tómötum, hvítlauk
kartöflum og kúrbít.
fenginn heim gefast margir mögu-
leikar á matreiðslunni. En fyrst er
að hreinsa skeljarnar vel í köldu
vatni og henda öllum brotnum eða
opnum. Þær þarf svo að elda sem
fyrst því ferskvatn drepur krækling-
inn. Þess vegna borgar sig að geyma
skeljar óþvegnar í ísskáp ef ætlunin
er að bíða með snæðinginn frá því
komið er úr tínslu. Biðin má þó ekki
verða lengri en nokkrir klukkutímar.
Eftir hreinsun skeljanna má sjóða
þær nokkrar mínútur í stórum potti
í svolitlu vatni, mysu eða hvítvíni
með kryddjurtum og gjarna hvít-
lauk. Gott er til dæmis að sjóða í
um 10 mínútur hvítvín, blaðlauk,
hvítlauk og steinselju. Bæta svo
hreinsuðum skeljum í og bullsjóða í
5 mínútur, en þá ættu þær að hafa
opnast. Svo má hella soðinu í annan
pott og þykkja aðeins með smjöri
og smá hveiti. Hella síðan sósunni
yfir skeljarnar á diski og skreyta
með steinselju.
Líka er einfalt og gott að setja
hreinsaðar skeljar á þurra og snarp-
heita pönnu, til dæmis með söxuðum
hvítlauk, pipar og steinselju. Sumum
finnst gott að hafa líka smátt skor-
inn tómat. Vel má svo skvetta yfir
skeljarnar á
pönn-
unni smá sítrónusafa eða hvítvíni
og viti menn; þær opnast eftir örfá-
ar mínútur og eru mjög góðar.
Auk þessara aðferða er hægt að
opna skeljarnar í gufu yfir sjóðandi
vatni. Kreista kannski má sítrónu
yfir þær og setja nokkrar á spag-
hettídisk með ólífuolíu og svörtum
pipar. Eða velja spænska aðferð og
blanda elduðum skeljum ásamt
steiktu grænmeti í saffranhrísgrjón.
Þegar skeljarnar opnast
Matreiðsla kræklings getur sem
sagt verið einföld og auðvelt að sjá
að nóg er komið þegar skeljarnar
hafa opnað sig svolítið. Ef þær hafa
verið soðnar er mestur vökvinn (soð-
ið) látinn dtjúpa af, hann má nota
í sósu, kæla eða frysta fyrir seinni
ævintýri, fiskisúpu til dæmis. Skelj-
unum er svo hrúgað á disk og annar
settur á borðið fyrir þær sem tæm-
ast í máltíðinni.
Kræklingur er góður einn og sér
eða með brauði, kannski kaldri sósu
(sýrður ijómi, sítróna, kryddjurtir)
eða heitri (soðið bragðbætt og ef
vill þykkt). Ferskt salat er líka alltaf
gott meðlæti.
Þar sem nýr skelfiskur er við-
kvæmur matur er öll geymsla vara-
söm. Þó er hægt að frysta eldaðar
skeljar í soðinu og mjólkurfemur eru
þá ágætis ílát. Enn er minnt á að
soðið má nota líka, þegar stundin
rennur upp.
Sólmundur Einarsson leggur
stund á rannsóknir í eldhúsinu heima
hjá sér, ekki síður en á Hafrann-
sóknastofnun. Hann matreiðir alls
kyns óvenjulegan fisk og lumaði á
ýmsum ráðum um kræklinginn. Og
hann vill reyndar að fólk tíni fleiri
skeljar sér til matar en krækling.
Aða og aðrar skeljar
Talsvert er af öðuskel víða við
landið og best að tína hana á stór-
straumsfjöru þar sem hún er meira
djúpvatnsdýr en kræklingur. Oft er
aðan grafin í leir eða sand, þannig
að röndin stendur ein upp úr, en hún
getur líka verið föst við steina og
þöngla eins og kræklingur. Þetta eru
líkar skeljar, en aðan stærri og breið-
ari fremst, hún er brún á litinn, en
kræklingur blásvartur. Æskileg
meðhöndlun er svolítið frábrugðin,
að sögn Sólmundar og sjálfur notar
hann eftirfarandi aðferð við öðuskel.
Eftir að skelin hefur verið hreins-
uð vel er hún soðin yfir gufu í 3-4
mínútur svo hún opnist. Þá er fisk-
urinn tekinn úr skelinni og maginn
sem oftast er dökkleitur fjarlægður.
Festiþráður með áföstum hring-
vöðva er líka tekinn burt. Því sem
er eftir er svo velt upp úr eggja-
hræru og raspi og aðeins steikt á
pönnu eða djúpsteikt í góðri olíu.
Sólmundur lætur ekki staðar
numið við öðuna, en leitar líka að
báruskel og hjartaskel, sem að hluta
eru grafnar eru í sand eða leirfjöru,
og gleðst sérstaklega ef hann finnur
sandskel. Hún er alveg niðurgrafin
og Sólmundur beitir stunguskóflu
þar bunga er á leir í fjörum. Þannig
næst sandskelin upp og þykir albest
hrá með sítrónusafa. ■
Þórunn Þórsdóttir
ÞAÐ ER ekki amalegt að spóka sig um í kulda og slagviðri i
þessum litaglöðu stígvélum
T ískuvaðstígvél nú
fáanleg í öllum regnbogans litum
NU er aldeilis hægt að klæða sig sem birtist í blaðinu Harpers &
upp í rigningunni og í útilegunni Queen eru stígvélin ágæt viðbót
því hönnuð hafa verið nýtísku við hefðbundinn skófatnað og nú
kvenvaðstígvél í öllum regnbogans er óþarfi að láta sig blotna í fæ-
litum. Eins og sjá má af myndinni turna af pempíuskap. ■
sJáHsvörn
Veist þú hvers vegna skorið epli verður brúnt? Það er súrefnið
í andrúmsloftinu sem veldur oxun í sárinu. Þegar súrefnið
umbreytist í líkamanum getur svipað átt sér stað af völdum
svonefndra sindurefna.
Hver fruma líkamans er varin með himnu sem inniheldur m.a. hátt
fituhlutfall. Sindurefnin valda því að þessi fita oxar, sem veikir vörn
frumunnar og gerir hana viðkvæma fyrir árásum. Þetta getur gerst
vegna utanaðkomandi áhrifa, t.d. reykinga, streytu og mengunar.
Rannsóknir vísindamanna benda til að slíkar frumuskemmdir geti
skaðað heilsuna. Líkaminn getur varist sindurefnum með svonefnd-
um andoxunarefinum. Sum andoxunarefni fáum við úr fæðunni.
Andox inniheldur valin andoxunarefni í einu öflugu hylki. Eitt
hylki á dag getur hjálpað líkama þínum að verjast sindurefnum.
lEÍIsuhúsið
Skólavörðustíg &Kringlunni