Morgunblaðið - 13.10.1995, Blaðsíða 34

34 FÖSTUDAGUR 13. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MINNIIMGAR
+ Tove Engilberts
fæddist í Kaup-
mannahöfn 14. jan-
úar 1910. Hún lést
á Landspítalanum
1. október síðastlið-
inn. Foreldrar
hennar voru Fred-
rik Fugmann, mik-
ilsmetinn húsa-
smíðameistari í
Kaupmannahöfn
(byggði meðal ann-
- - ars hús Politiken)
og Amalie Fug-
mann. Tove var
yngst sjö systkina.
Hún átti heima í Kaupmanna-
höfn þar til þún fluttist til ís-
lands 1940. I Kaupmannahöfn
18. október 1932 giftist Tove
Jóni Engilberts, málara, f. í
Reykjavík 23. maí 1908, d. 12.
febrúar 1972. Eftir heimkom-
una um Petsamo 1940 reistu
Tove og Jón sér hús á Flóka-
götu 17, í daglegu tali kallað
Á DIMMU haustkvöldi, þegar óveðr-
ið sem hefur ætt um landið er að
-jganga niður, sit ég í sérkennilegri
unaðskyrrð við banabeð vinkonu
minnar á sjúkrahúsi í Reykjavík.
Við erum einar. Dóttir hennar hefur
hljóðlega vikið sér frá, og að eigin
frumkvæði gefíð okkur þessa stund
saman. Ég held hönd konunnar í
rúminu þétt milli handa minna og
fínn æðasláttinn í hlýjum lófa henn-
ar við lófa minn. Ég minni hana á
drauminn sem mig dreymdi þegar
ég var að vinna bókina hennar, Eins
manns kona: Mér fannst ég ganga
jjí hvítri sjávarströnd á sólbjörtum
morgni og mæta manninum hennar
í ljósum sumarfötum. Hann réttir
fram höndina með lófann upp, ég
legg hönd mína í lófa hans með
handarbakið niður og fínn hitann
streyma gegnum höndina og inn í
lófa minn.
Ég segi, að hennar sé nú beðið á
þessari strönd, þar sem land og haf
mætast, eitt líf tekur við af öðru.
Spyr hvort hún' sé búin að gleyma
kappsömu telpunni sem synti frá
ströndinni í Danmörku og trúði því
að hún hefði komist langleiðina yfír
til Svíþjóðar. í þetta skipti muni hún
ná landi handan við hafið og ferðin
verði greið. Lífsástin og gleðin sem
hún af örlæti hafí stráð í kringum
j^ig á langri ævi, berist nú til hennar
alls staðar frá, umvefji hana og fylgi
henni inn í heiðríkjuna.
Hún liggur á koddanum, falleg
eins og alltaf, þótt hún sé á níræðis-
aldri, óförðuð og meðvitundin að
ganga úr vistinni. Ég veit ekki hvort
hún heyrir það sem ég er að segja,
en ég finn að hún skynjar það. Fáein-
um_ klukkutímum síðar er hún öll.
Á liðnum áratug hef ég stundum
skrifað rabbgreinar um lífið og til-
veruna í Lesbók Morgunblaðsins.
Þrásinnis reyndi ég að skrifa um
vináttuna, en varð jafnan að hverfa
frá því. Fann engin orð. Þegar reynt
er að skilgreina það sem engin orð
,ná yfir missa þau mátt sinn. Helst
Jlíö þau hreyfi við einhverju þegar
sparlega er með þau farið. Upphafið
orðskrúð um skaparann verður nán-
ast vandræðalegt við hliðina á ávarpi
skáldsins: „Faðir og vinur alls sem
er“. Tæpast er hægt að komast
lengra en að vera vinur alls sem er.
Vinátta manna í milli stenst þar
engan samanburð, en er þó ein af
dýrmætustu gjöfum lífsins. Þessi
kennd liggur í öllum mönnum, en
er misjafnlega sterk. Margir velja
sér fólk eins og föt eða húsgögn og
kalla það vini sína. Fólk sem klæðir
„ það sjálft. Annaðhvort vegna áhuga-
mála, stöðu sinnar eða skoðana.
Stundum er um gagnkvæma hags-
muni að ræða og þá er vináttan
nokkurs konar skiptimynt, gjaldmið-
ill sem verður verðlaus ef áhugamál-
in eða hagsmunirnir breytast. Vin-
átta er landamæralaus. Hún er ekki
bundin við aldur, kyn, litarhátt,
stjórnmálaskoðanir, trúarbrögð,
’ skyldleika eða hagsmuni. Góðir
Hús málarans, og
bjuggu þar alla tíð.
Dætur þeirra eru:
Amy Engilberts, f.
4. nóvemer 1934, og
Birgitta Engilberts
snyrtifræðingur, f.
4. nóvember 1934,
sambýlismaður
hennar er Sveinn
Björnsson málari.
Fyrri maður Birg-
ittu var Jóhann
Gunnar Halldórs-
son, tónlistarmað-
ur, og eignuðust
þau eina dóttur,
Gretu, f. 20. apríl 1959, kennara
að mennt, gift Guðmundi Hilm-
arssyni flugsljóra. Barnabörnin
eru tvö: Birgitta, f. 11. júní
1986, og Ellen, f. 22. júní 1993.
Út hefur komið ævisaga Tove
Engilberts, „Eins manns kona“,
eftir Jónínu Michaelsdóttur.
Útför Tove fór fram í kyrr-
þey að ósk hinnar látnu.
kunningjar eru eins og hlý og þægi-
leg föt sem manni líður vel í en
geymir inni í skáp milli þess sem
þau eru í notkun. Vináttuna skilur
maður hins vegar aldrei við sig.
Tove og Jón Engilberts voru nánir
vinir, auk þess að vera elskendur
og hjón. Það var þessi vinátta, sem
öðru fremur helgaði hjónaband
þeirra og gerði ástina á milli þeirra
að ævintýri.
Tove Engilberts var stór af sjálfri
sér. Þessi lágvaxna kona, sem var
allt í senn, yfírstéttarkona, bóhem
og alþýðukona, bar með sér óvenju-
lega reisn og persónutöfra. í svipnum
var karakterþokki og græskulaus
hlýja. Við kynntumst þegar ég tók
við hana viðtal fyrir Vísi seint á átt-
unda áratugnum. Það var sérstök
reynsla að koma inn á þetta heimili.
Andinn þar innandyra var ólíkur því
sem ég hafði áður kynnst og konan
í húsinu öðruvísi en aðrar konur.
Við urðum vinkonur. Fyrst í stað
hittumst við einu sinni á ári. Við
uppgötvuðum að við áttum sama
afmælisdag og bundumst fastmæl-
um að eiga saman stund í Engla-
borg ár hvert þennan dag. Með tím-
anum fjölgaði fundum og þegar ég
var beðin um að fara þess á leit við
hana að um hana yrði skrifuð bók,
tók hún því vel. Þótti það bara
skemmtiieg tilhugsun. Hún hafði
enga fyrirvara í þessu samstarfi.
Trúði mér fyrir lífi sínu án nokkurra
skilyrða. Afhenti mér dagbækur sem
hún hafði skrifað á ferðalögum
þeirra Jóns, og enginn hafði áður
fengið að líta í. Hún dró ekkert und-
an í samtölum okkar, en lét mig um
úrvinnsluna. Sagði að sér þætti jafn
fráleitt að blanda sér í það og ef
fyrirsæta hjá Jóni hefði ætlað að
kenna honum að mála portrett. Líf
hennar snerist um Jón. Hún sagðist
í raun og sannleika vera eins manns
kona. í lífi sínu hefði ástin verið í
aðalhlutverki. Hun hefði bæði búið
við fátækt og ríkidæmi og fundið
jafn lítið fyrir hvoru tveggja, en hún
myndi ekki hafa afborið ástleysi.
Jón Engilberts féll frá í febrúar
árið 1972, fáeinum mánuðum fyrir
fjörutíu ára hjúskaparafmæli þeirra
Tove. Hún tók fráfall hans mjög
nærri sér og var við það að bugast,
en náði smám saman gleði sinni á
ný. Hún hélt áfram að ferðast um
heiminn, nú með Birgittu dóttur
sinni, sótti Iistsýningar og menning-
arviðburði og tók á móti vinum sín-
um í Englaborg. Á síðustu árum fór
hún æ sjaldnar á mannamót, því að
hún heyrði orðið illa: Þessi kúltiver-
aða heimskona vildi ekki hvá þó að
hún missti af því sem aðrir voru að
segja, og þaðan af síður vildi hún
að fólk hækkaði röddina af tillitssemi
við hana. Þess vegna brosti hún blítt
við þeim sem gáfu sig á tal við hana,
hvort sem hún heyrði það sem sagt
var eða ekki.
Vinátta Tove og Birgittu dóttur
hennar var óvenjulega falleg. Vegna
Birgittu gat Tove búið í húsi sínu
til dauðadags. Hún naut mjög sam-
vista við Grétu dótturdóttur sína og
langömmubörnin, Birgittu og Ellen.
En þó að hún væri í eðli sínu gleðinn-
ar barn, fannst henni hlutverki sínu
lokið og þráði endurfundi við mann-
inn í lífi sínu. Hún trúði því að hann
biði komu hennar með óþreyju.
Á kveðjustund ber því að sam-
gleðjast henni og þakka af hjarta
einstaka vináttu og ógleymanleg
kynni.
Jónína Michaelsdóttir.
Hún Tove Engiiberts er farin til
feðranna og Jóns síns. Lést á Land-
spítalanum 1. okt. sl. eftir stutta
sjúkrahúslegu, 85 ára.
Hún vildi fyrir löngu vera farin
og búin lengi að tala um það og
stundum á hvetjum degi, en ég sagði
henni ávallt að tíminn væri ekki
kominn. Þá var ekki talað um það
meira, heldur um list og sýningar
og gamla daga, sem hún mundi vel.
Annars var hún farin að gleyma því
daglega og heyra illa. Ég kynntist
Tove og Jóni fyrir margt löngu eða
á Þingvöllum 1953, þar sem við Jón
hittumst úti í hrauni á sólbjörtum
haustdegi, þar sem báðir voru að
mála. Alltaf síðan hefi ég notið þess
að koma í Englaborg. Tove var allt-
af jafn sæt og góð við mig. Það var
gaman að tala við hana. Hún lét sig
varða hvað ég væri að mála og
hvernig það gengi. Talaði aldrei illa
um neinn, alltaf svo elskuleg og já-
kvæð. Síðustu árin fórum við oft út
að keyra, til Þingvalla og Krísuvíkur
og Birgitta var með nesti og nýja
skó. Helgina áður en hún yfirgaf
þennan heim fórum við á Listasafn
Islands, að skoða gömlu meistarana.
Þess naut hún vel og þakkaði mér
víst tíu sinnum fyrir að hafa farið
með sig þangað. Það var orðinn
vani um helgar að fara á sýningar.
Stundum á þrjár sama daginn í
Reykjavík, Kópavogi og Hafnarfirði.
Á þessari áðurnefndu sýningu í
Listasafni íslands var hún sérstak-
lega hress. Hún líktist drottningu í
framkomu og bar sig vel. Tíguleg
kona. Einstök.
Birgitta og Tove voru miklar vin-
konur og vinir. Mamman vissi og
talaði um að Birgitta væri yndisleg
dóttir, sem gerði allt fyrir hana sem
hægt var og líka að hún hefði ekki
getað búið í Englaborg, ef Birgitta
væri þar ekki til að sjá um hana og
húsið. Ég hélt að dóttir gæti ekki
fórnað sér svo algjörlega fyrir móður
sína. Það er ábyggilega sjaldgæft
nú á tímum og vera líka að vinna,
reyndar í sama húsi, Englaborg.
Ég veit, Tove mín, að englarnir
munu fylgja þér alla leið til Jóns
þíns, sem þú talaðir svo oft um að
þú vildir hitta sem fyrst. Málari sem
hefur átt slíka konu sem þig var
sannarlega vel settur, en því miður
misstir þú hann alltof fljótt.
Guð blessi þig, Tove mín, og þessa
hinstu ferð þína. Ég samhryggist
fjölskyldu og vinum, sem áttu þess
kost að kynnast þessari einstæðu
konu, en þó sérstaklega Birgittu,
Grétu og Guðmundi og litlu Birgittu
og Ellen.
Sveinn Björnsson.
Kveðja frá
langömmutelpunum
Elsku amma Tove.
Mikið var alltaf gaman að koma
til þín á Flókagötuna. I okkar augum
varst þú ætíð svo falleg, skemmtileg
og góð. Alltaf þegar við birtumst
varst þú svo glöð yfir því að sjá
okkur. En nú ert þú ekki lengur á
Flókagötunni þegar við komum
þangað. Mikið á hún amma Bigga
eftir að sakna þín, þið voruð svo
mikið saman og miklir mátar og
góðar hvor við aðra. En nú skulum
við hugga ömmu Biggu og vera
góðar við hana fyrir þig.
Við ætlum líka að vera góðar við
mömmu því henni þótti líka svo
vænt um þig og þú varst henni svo
mikils virði. Mamma segir okkur að
þú sért núna hjá afa Jóni og það
fínnst okkur gott því þú elskaðir
hann svo heitt og hlakkaðir svo mik-
ið til endurfundanna við hann. Þó
að við syrgjum þig, elsku amma, þá
tekur enginn frá okkur þær góðu
minningar sem við eigum um þig.
Hvað þú gladdist yfir litlu og hversu
fallega andlitið þitt ljómaði þegar
við heimsóttum þig. Þegar sorgin
er liðin hjá munum við deila minn-
ingunum um góða ömmu Tove með
mömmu og ömmu Biggu.
Hver minning dýrmæt perla að liðnum
lífsins degi,
hin ljúfu og góðu kynni af alhug þakka hér.
Þinn kærleikur í verki var gjöf, sem
gleymist eigi,
og gæfa var það öllum, er fengu að
kynnast þér.
(Ingibjörg Sig.)
.Birgitta og Ellen.
Elskuleg og falleg kona hefur
kvatt þennan heim. Margs er að
minnast þegar litið ep- til baka yfir
þau 25 ár sem ég þekkti Tove. Þó
eru mér efstar í huga minningar um
konu sem geislaði af góðmennsku
og lifandi frásagnargleði. Sögur
hennar frá barnæsku urðu ljóslif-
andi, svo ég tali ekki um árin þeirra
Jóns allt frá því að þau kynntust í
danska Iistaskólanum. Þetta voru
skemmtilegar og fallegar sögur. Ég
læt öðrum eftir að rifja upp fyrstu
árin hennar á Islandi, en það þurfti
örugglega mikinn viljastyrk og
sanna ást til að standast þær breyt-
ingar sem urðu á högum hennar
fyrstu búskaparárin á Fróni. Því ’
sannfæring hennar var: „Þegar ástin
kallar þig, þá fylgdu henni, þótt
vegir hennar séu brattir og hálir.“
(Kahlil Gibran.)
Utanlandsferðir mínar og Gretu
með ömmu Tove eru einnig ofarlega
í minningunni. Þar var maður á ferð
með heimskonu, sem brá fyrir sig
frönsku á spönskum veitingahúsum,
sem varð til þess að við fengum þjón-
ustu sem hefðardömum ber. í Dan-
mörku naut hún þess að sýna okkur
allt sem unglingum þykir spenn-
andi, og vart mátti á milli sjá hver
okkar skemmti sér best þegar við
Greta þeystum um öll Tívolítæki og
hún sat á bekk og hló sínum dil-
landi hlátri.
Elsku Tove, að lokum langar mig
að þakka þér allt sem þú varst mér.
Þær góðu móttökur sem ég fékk frá
fyrstu tíð í Englaborg og síðar mað-
urinn minn og dætur, sem nutu þess
að koma í stofuna þína og fá að
setjast í fang þér og hlusta á þig
syngja danskar barnagælur sem þú
gerðir jú gjarnan þegar við litum
inn. Fyrir þetta erum við öll þakklát.
Elsku Bigga, Greta vinkona og
aðrir ástvinir, ykkur sendi ég mínar
innilegustu samúðarkveðjur og bið
ykkur að muna að amma Tove
kvaddi sátt við dvölina á „Hótel
Jörð“, svo viss um að loks hitti hún
Jón sinn aftur eftir langan aðskilnað.
„Trúðu á draum þinn, því hann
er hlið eilífðarinnar." (Kahlil Gibran.)
Guðrún.
Á horninu þar sem Rauðarárstíg-
ur og Flókagata mætast við Mikla-
tún stendur harla sérstætt og leynd-
ardómsfullt hús, sem ber hið óvenju-
lega nafn Englaborg. Hús sem óhjá-
kvæmilega vekur athygli allra veg-
farenda. Þetta hús reistu Jón Engil-
berts listmálari og kona hans Tove
af afar miklum stórhug skömmu
eftir að þau fluttu endanlega tii
landsins frá Danmörku. Það er ekki
nokkur vafi á að það hefur kostað
mikil andleg átök og peningalega
útsjónarsemi á þeim erfiðu árum.
Það stendur nú sem minnisvarði um
hvað þau hjón hafa í raun og veru
verið dugmikil. Ekkert íbúðarhús hef
ég komið inn í sem hefur jafn sterka
listræna útgeislun og tilfinningar í
hveiju einasta horni og þetta. Það
er eins og álfaklettur úr ævintýri
með menningarlegar víddir í allar
áttir og sjálfa listagyðjuna svífandi
stöðugt milli herbergja, gefandi góð
ráð. Myndlist á hveijum einasta vegg
frá lofti og niður í gólf, og oft á
árum Jóns glymjandi óperuaríur með
heimsfrægum söngvurum á fóninum
svo undir tók í öllu húsinu og gerði
stemmningu líðandi stundar enn
magnaðri.
Tove Engilberts var ung kona
þegar hún tók þá afdrifaríku og um
leið heilladijúgu ákvörðun að yfir-
gefa endanlega heimaland sitt og
flytjast til íslands með Jóni. Þau
TOVE
ENGILBERTS
komu hingað í miðjum hildarleik síð-
ari heimsstyijaldar í hinni sögu-
frægu ferð frá Petsamo 1940. Það
hefur vafalaust verið átakamikil
ákvörðun fyrir unga, glæsilega konu
af ríkum, fínum ættum í sjálfri
heimsborginni Kaupmannahöfn að
fylgja lítt þekktum listamanni nán-
ast á heimsenda með tvær ungar
dætur og hefja með honum búskap
í sjónadeildarhring þar sem harla
lítið virtist framundan nema fátækt
og takmarkalaust basl frá einum
degi til annars. Inn í líf þar sem
hver einasta stund var miskunnar-
laus barátta við andlega drauga og
takmarkalausa fáfræði og skilnings-
leysi á öllum sviðum. Þau ógeðfelldu
nátttröll sem hvert tímaskeið virðist
óhjákvæmilega fæða af sér í lífi
hverrar þjóðar.
Frá þeim erfiðu frumbyggjaárum
kunna aðrir betur að greina en ég.
Sérstæð æskuár Tove og allan lífs-
vef hefur Jónína Michaelsdóttir fært
í letur á ógleymanlegan hátt í ævi-
minningum Tove, „Eins manns
kona“, sem út kom fyrir örfáum
árum. Þar má glöggt lesa hvað Tove
kemur úr allt annarri tilveru en bíð-
ur hennar hér. Hvað umskiptin hljóta
að hafa verið ótrúlega snögg og
harkaleg fyrir hana. Það þarf nán-
ast að skipta um sviðsmynd og lýs-
ingu eins og í leikhúsi til að reyna
að átta sig á þeim afar sérstæðu
aðstæðum.
Ekki er nokkur vafi á því að sá
erlendi menningarlegi andblær sem
Tove bar hingað með sér, hefur haft
mikil og afdrifarík áhrif á alla list
Jóns, og vafalaust reynst honum
ótæmandi uppspretta nýrra hug-
mynda; fjársjóður sem ávallt var
hægt að sækja í. Vart get ég hugs-
að mér að listamaður geti eignast
betri og skilningsríkari eiginkonu en
Tove var. Hún fórnaði nánast hverri
einustu stund á sinn afar ljúfa hátt.
Þó held ég að fátt sé erfiðara fyrir
konu en að giftast listamanni. Senni-
lega fátt vafasamara. Koma þar ótal
þættir til.
Það var mér ungum að árum
ómetanlegt að vera ætíð velkominn
og njóta stöðugrar gestrisni í Engla-
borg. Ómetanlegt að vera ætíð einn
af þeim fáu útvöldu sem fengu ávallt
að fara beinustu leið upp leyndar-
dómsfullan stigann upp í sjálfan
helgidóminn - vinnustofuna. í enda-
laust ævintýri sagna og hrynjandi
litadýrðar eins og kröftugra fossa í
sjálfri náttúrunni. Ævintýra sem
áttu sér ekkert upphaf og engan
endi. Sögur og litadýrð sem munu
vafalaust fylgja mér alla tíð. Meira
að segja lyktin þar var allt önnur
og auðvitað margfalt forvitnilegri
en annars staðar. Lævís þefur olíu-
lita, striga, terpentínu og sérstæð
lykt sem ég hef aldrei getað skil-
greint og hvergi fundið þar sem leið
mín hefur legið.
Tove og Jón voru einlægir listunn-
endur og fylgdust mæta vel með öllu
bæði hér á landi, í Danmörku og
reyndar víðar um Evrópu. Þau sóttu
regiulega tónleika, leikhús, myndlist-
arsýningar og uppi í vinnustofunni
man ég eftir miklu af góðum bókum
og ávallt nýjustu dagblöðunum frá
Danmörku, sem litið var í milli þess
sem teflt var af miklum eldmóð við
listagyðjuna. Oft gat sú viðureign
vissulega staðið frá því eldsnemma
morguns og fram á kvöld.
Nú, við snögglegt fráfall Tove,
verða viss tímamót í Iítilli íjölskyldu.
Englaborg, hús Jóns frænda míns
og hennar, stendur ekki samt eftir.
Það er komið að vissum óhjákvæmi-
legum endapunkti. Allt á sér upphaf
og endi.
Með þessum fáu fátæklegu línum
vil ég innilega þakka það afar hlýja
viðmót sem ætíð hefur tekið við mér
innan við járnklædda útihurðina á
Englaborg.
Eg þakka Tove hjartanlega fyrir
samfylgdina. Blessuð sé minning
merkrar konu.
Birgir Engilberts.
Eyrarsund 1932. Rysjótt loft, en
í skýjarofum gyllir sólin skip á sigl-
ingu með stefnu framhjá Krónborg
á stjórnborða. Klofinn póstfáni við
hún, þórshamar á skorsteini. Hér
siglir flaggskip íslenska flotans,
fljótandi fullveldistákn stórlátrar ör-