Morgunblaðið - 13.01.1996, Qupperneq 3

Morgunblaðið - 13.01.1996, Qupperneq 3
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. JANÚAR 1996 D 3 Það sem ekki er sagt Franski rithöfundurinn og sérvitringurinn George Perec hefði orðið sextugur á þessu ári, en hann lést fyrir 14 árum. --ar------------------------------------- Arni Matthíasson segir frá Perec, sem meðal annars vann sér það til frægðar að skrifa langa spennusögu án þess að nota bókstafínn e. GEORGE Perec fæddist í París 1936. Foreldrar hans voru gyðingar en faðir hans fórst i hernaði 1940 og móðir hans lenti í klóm nasista 1943 og endaði ævina í Ausc- hwitz. Drengnum var komið und- an til Grenoble og ólst hann þar upp hjá frændfólki sínu. Bækur Perecs eru lykilbækur, þar sem snar þáttur í atburðarás- inni eða jafnvel þungamiðja frá- sagnarinnar byggist á einhvetju sem ekki er sagt og jafnvel ekki gefið í skyn. Þannig var með La Disparition, sem er eins og áður er rakið skrifuð án þess að bók- stafurinn e komi fyrir. Það er í sjálfu sér afrek, því e er algeng- asti stafur í frönsku máli, og svo vel tókst Perec upp að einn helsti bókmenntagagnrýnandi Frakk- lands, sem skrifaði um bókina dóm, tók ekki eftir brottfalli e- sins. Ekki má þó einblína á e-ið sjálft, því hvarf þess er lykill að bókinni. Tileinkað e Eins og áður segir er e algeng- asti bókstafur í frönsku máli, en það er borið fram líkt og eux, sem þýðir þau. Og þegar Perec tileink- aði e aðra bók sína, sjálfsævisög- una „W“, var hann að tileinka hana „þeim“, foreldrum sínum. í því ljósi verður LaDisparition merkilegra verk, því það sem hvarf úr hans lífi var foreldrar hans; faðirinn féll á vígvellinum, en móðir hans hvarf í Auschwitz, fangabúðum nasista. Frönsk yfir- völd gáfu ekki út dánarvottorð vegna þeirra sem horfíð höfðu í hildarleiknum og því fékk Perec í hendurnar opinbert skjal, Acte de Disparition, staðfesting á hvarfi. La Disparition var öðrum þræði skrifuð eftir að Perec gekk í rit- höfundaklúbb Raymonds Quene- aus, OuLiPo, en meðal meðlima var Italo Calvino. Eitt af þvi sem hann tók sér fyrir hendur á vegum klúbbsins var að semja La Dispa- rition, en slík skrif, að útiloka fyrirfram einhvern bókstaf, kall- ast lipogram. Ævisöguritari Perecs, David Bellos, sem einnig hefur þýtt nokkrar bækur hans, heldur því fram að þessir ritfim- leikar hafí losað um sköpunargáfu Perecs, sem hafði ekkert getað samið af viti í nokkurn tíma. Eft- ir að Perec lauk við La Disparition notaði hann afgangs e-in í stuttan texta, Les Reventes, þar sem e er eini sérhljóðinn. Þess má geta að bókin hefur komið út í enskri þýðingu undir heitinu A Void, en þýðandinn hef- ur einmitt samviskusamlega sleppt e-um. Kvennabras Perec átti alla tíð í brasi með konur, átti erfitt með að byggja upp varanlegt samband, og þess sér stað í sagnaritun hans, því í upphafi hvers ástarævintýris er hann upp- fullur með innblástur og sköpunargleði, en í lok þess er allt í mínus, hann skrifar ekk- ert af viti, jafnvel árum saman. Þannig varð fyrsta skáldsaga hans sem gefin var út, Les Cho- Franski rithöfundurinn George Perec. ses. Une Historie des années soix- ante, sem þýdd hefur verið á ensku sem Things. A History of the Sixties, og hlaut Renaudot- verðlaunin, samin eftir að hann kvæntist Pauline Petras. Næsta vinnuskorpa var svo eftir ástar- ævintýri hans við ríka hótelstýru, Suzanne, en afrakstur þess var La Disparition meðal annars. Meistaraverkið, La Vie mode d’emploi, sem heitir Life a Users Manual í enskri þýðingu, og hefur verið kölluð eitt helsta bók- menntaverk aldarinnar, varð svo til eftir að hann kynntist Cather- ine Binet 1975. La Vie gerist í stigaganginum í húsi númer 11 við Simon-Crub- ellier-götu. Helsta persóna sög- unnar, en þær eru óteljandi, er sérvitringurinn Bartlebooth, sem minnir um margt á Bartleby Mel- villes. Bartlebooth hefur fyrir iðju að mála vantslitamyndir, líma á krossviðarplötur og síðan láta gera úr þeim púsluspil. Þegar hann hefur raðað púslunum sam- an límir hann þær, flettir myndun- um af, fer með þær þangað sem þær voru málaðar og dýfir í bleiki- efni svo pappírinn verði auður aftur. La Vie mode d’emploi gerist rétt fyrir klukkan átta 23. júní 1975. Sú tímasetning er engin tilviljun, því þá hitti Perec ástkonu sína Catherine í fyrsta sinn, en með henni bjó hann til æviloka. Þegar Catherine spurði hann eitt sinn hvers vegna bókin gerðist á þeim tímapunkti var svarið: „Þá deyr gamli maðurinn," og þarf ekki mikiar vangaveltur til að skilja að átt er við hinn gamla Perec ekki síður en Bartlebooth gamla. W Eins og áður er getið hefur David Bellos, sem jafnframt er einn helsti Perec-þýðandi á enska tungu, skrifað ævisögu hans. Sjálfur skrifaði Perec einskonar ævisögu, eða æskusögu, W ou le souvenir d’enfance, W eða æsku- minning, sem er um leið ein áhrifamesta bók hans. W er saga Gaspards Winklers, daufdumbs pilts sem verður skip- reika skammt undan Góðrarvon- arhöfða, og ungur maður, sem heitir reyndar líka Gaspard Winkl- er, er gerður út af örkinni til að leita hans. Hann kemst á snoðir um eyjuna W, sem þjóðskipulag • hennar er byggt á íþróttahugsjón- inni, eða svo sýnist að minnsta kosti í fyrstu. Inn í leit Gaspards að Gaspard fléttast saga Perecs af sjálfum sér af fullkominni og miskunnarlausri hreinskilni og smám saman nær óhugnaðurinn tökum á lesandanum. Nafn bókar- innar er einn lykillinn enn. Bók- stafinn X, sem er tvö V sett sam- an á endunum, má hæglega gera að hakakrossi, sem aftur má gera úr merki SS-sveitanna illræmdu. Ef tvö W eru sett saman á endun- um fæst XX, sem aftur er einfalt að breyta í Davíðsstjörnu. Reynd- ar er leiðin frá X-inu í Davíðs- stjörnuna flóknari og þrungnari en hér er rakið, en í þessari bók er fæst eins og það sýnist í upp- hafi, eins og alsiða er í bókum Perecs. Hún er ágætt dæmi um þráhyggju hans sem tengist speg- ilmynd, þar sem spegilmyndin afneitar upprunalegri mynd, þar sem síðari hluti sögunnar vegur á móti fyrri hlutanum og gerir hann að engu. Ef til vill má rekja spegilmyndaþráhyggju Perecs til þess að honum var jafn hægt að nota vinstri höndina og þá hægri, aukinheldur sem hann ruglaði sí- fellt saman hægri og vinstri. Upplestrarþrekraun NATASHA Richardson við upptökur í New York. SKÁLDSAGA' Larrys McMurtrys, „Dead Man’s Walk“, lýsir þéttbýlum heimi og leiðir af því að persónur verksins eru fjölmargar. Leikarinn Will Patt- on, sem las skáldsöguna inn á hljóð- snældu, segir hana vera leikaratug- þraut. „Ég túlkaði 57 persónur, allt fá skoskum dreng til indjánakonu. í einum kafla bókarinnar ræðast sjö persónur við í einu og ég hugs- aði með mér: Þetta er geðveiki." Patton hefur haft nóg að gera sem leikari, lék m.a. í kvikmyndinni „No Way Out“. Hann er vanur maður og lét þessa erfiðleika ekki á sig fá, heldur lauk lestrinum. Enda áttu útgefendur hans ekki von á öðru frá manni sem hefur reynst ein af stjörnum nýs miðils sem vek- ur æ meiri athygli; hljóðbókarinnar. Hún er vart af barnsaldri, grón- ustu bókaútgáfumar hafa staðið að slíkri útgáfu í áratug. Á síðustu fimm árum hefur orðið mikil aukn- ing í útgáfunni og leikarar hafa séð nýja möguleika opnast, að gerast sagnamenn sem gæða persónur bóka lífí og halda áheyrendum hug- föngnum tímunum saman. Nú seljast um 1,4 milljarðar hljóðbóka árlega í Bandaríkjunum. Stærstu bókaútgáfurnar gefa út 80-100 titla á ári og er aðallega um að ræða styttar útgáfur met- sölubóka sem taka um þijá til sex tíma í flutningi. Leikarar hafa tekið hljóðbókun- um fagnandi enda þýða þær vinnu Hljóðbækur njóta nú æ meiri vinsælda í Bandaríkjunum. Það eru ekki síst leikarar sem fagna þessu nýja atvinnutæki- færi en það er þó hreint ekki á allra færi að lesa upp heila bók svo vel sé. auk þess sem mörgum finnst upp- lesturinn ánægjulegur. Segja þeir mikinn heiður að fá að lesa vönduð verk og verðlaunabækur inn á band. Þá er þetta þægileg vinna, mögu- legt er að lesa inn eina bók á dag- stund og því hægt að koma upp- lestri fyrir í annars þéttsicipaðri dagskrá sviðsleikarans. Leikararnir fá að jafnaði um 2.500 til 5.500 dali, 160-350.000 kr. ísl. fyrir að lesa eina bók. Það eru smápeningar í vasa kvikmyndaleikara á borð við Brad Pitt, sem lesið hefur á band smásögur eftir Cormac McCarty. En ekki má gleyma því að upp- lesturinn er eins manns sýning fyr- ir leikarann. Hann fær launin óskipt og leikur allar persónurnar, það er að segja þær persónur sem lifa af styttingu þeirra sem skera niður efni bókanna svo að þær rúmist á hljóðsnældunni. Leikaramir verða að túlka persónurnar með röddinni einni, líkamleg tjáning er ekki fyrir hendi. Og það er ekki á færi allra leikara. Upptökustjórar segja að sviðsleikarar eigi auðveldast með upplesturinn þar sem þeir séu vanir löpgum óslitnum flutningi og eigi auðvelt með að flytja mikinn texta. Söngleikjastjörnur séu einnig góðir flytjendur, þeir sem kunni að syngja, eigi auðvelt með að túlka texta. Þá er sóst eftir leikurum sem hafa reynslu af flutningi í útvarpi auk þess sem Bandaríkjamönnum þykja breskir leikarar góðir. Bestu flytjendurnir séu þeir leikarar sem hafi ánægju af bóklestri og beri umhyggju fyrir enskri tungu. Hafi menn ekki gaman að því að leika sér með tungumálið, eigi þeir ekk- ert erindi í upplestur. Af þeim leikurum sem þykir hafa tekist hvað best upp má nefna Patt- on, John Lithgow, Joe Mantegna, Lynn Redgrave, Edward Hermann, Natasha Richardson, Kate Burton, Michael York og Blair Brown. Upplesturinn er enginn leikur. Mörgum bregður í brún þegar þeir sjá í hveiju starfið felst; kannski fimm klukkutíma flutningi með ör- fáum hléum. Öll merki um þreytu eða leiða koma greinilega fram. „Fyrir kemur að maður veit ekki hvað maður er að segja eða hvern- ig maður getur haldið áfram,“ seg- ir Patton. Leikkonan Kate Burton les um fimm bækur inn á snældu á ári. í síðustu upptöku skaust hún í upp- tökuhléi á nálægan skyndibitastað og hámaði í sig matinn. Skömmu eftir að hún hóf að lesa að nýju, fóru að heyrast undarleg hljóð frá meltingarfærunum. Upptökutækin námu þau og varð Burton að hætta lestrinum þar til hún hafði jafnað sig í maganum. Blair Brown segist í fyrstu hafa hugsað um sjálfa sig sein „konu hinna þúsund radda“ en fljótlega hætt því og lesið upp svipað og þegar hún las fyrir son sinn. Joe Mantegna segist lítið breyta rödd- inni eftir persónum, jafnvel þó um kvenpersónur sé að ræða, ekki frek- ar en maður geri þegar maður les í huganum. Byggt á The International Herald Tribune.

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.