Morgunblaðið - 04.07.1999, Blaðsíða 44

MORGUNBLAÐIÐ
r. 44 SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ1999
HUGVEKJA
FRÁ Þingvöllum.
Þar rauður
loginn brann
s
Tuttugu og einn Islendingur var borinn
á bál hér á landi á brennuöld (17. öld-
inni). Stefán Friðbjarnarson veltir fyrir
sér, hvort hjátrú og hindurvitni eigi enn
hlut að dómum okkar um náungann.
DAUÐADÓMAR eru sjaldan
réttlætanlegir. Það er hart til
þess að hugsa að rúmir tveir tugir
manna vóru dæmdir á bál hér á
landi og brenndir. Þeir logar, sem
þessir dómar kveiktu, eru hluti af
Islands sögu, þótt þeir séu
slokknaðir.
A sextíu ára tímabili, 1625 til
1685, vóru 20 meintir galdra-
menn, og raunar einum betur,
brenndir á Islandi. Fyrsta galdra-
brennan brann í Svarfaðardal
norður árið 1625. Sú síðasta í
Brennugjá á fornhelgum Þing-
völlum við Oxará. Það var 4. júlí
árið 1685. í dag eru því nákvæm-
lega 314 ár frá því að logar síð-
ustu galdrabrennunnar á íslandi
léku um einstakling, sem sjálfsagt
hefur þráð lífið jafn heitt og við öll
gerum. Alls urðu galdramál,
svokölluð, um 120 talsins hér á
landi á þessum dæmalausu sextíu
árum, flest í Isafjarðar- og Barða-
strandarsýslum.
Galdratrú og ótti við galdra
blossaði upp hér á landi um og
upp úr 1600 fyrir áhrif frá Dan-
mörku og Þýzkalandi. Kuklið var
þó ekki nýtt af nál með þjóðinni á
þessum tíma. Galdrafrásagnir
eiga fornar rætur í íslenzkri þjóð-
trú og finnast í þjóðsögum frá
ýmsum tímum. I þjóðsögum síðari
tíma er kunnust frásögnin af
Galdra-Lofti.
Arið 1630 var lesinn upp á Al-
þingi boðskapur frá Kristjáni
konungi IV., sem gefinn var út í
Danmörku árið 1617, þar sem
embættismönnum var skipað að
hlýða fyrirmælum hans um refs-
ingu gjaldramanna. Og ýmsir
valdsmenn gengu harkalega fram
í galdramálum. Hér verður ekki
farið nánar ofan í þá sauma. En
minnt skal á að meðal kunnra
heimilda um hugarfar og hjátrú
brennualdar eru Píslarsaga sr.
Jóns Magnússonar, rit sr. Páls
Björnssonar, t.d. „Caracter
bestiæ“, og rit Jóns lærða Guð-
mundssonar. Af seinni tíma ritum
skal bent á „Galdur og gjaldramál
á íslandi“ eftir Ólaf Davíðsson.
Þessi þáttur íslands sögu er
ekki rifjaður hér upp til að fella
dóma yfir fyrri tíðar mönnum,
sem vóru börn síns tíma, og hugs-
uðu og framkvæmdu í samræmi
við sinn aldarhátt, að ekki sé nú
talað um konungsboðskap um
„refsingu galdramanna“. En vítin
eiga að vera til varnaðar - til að
draga af þeim lærdóma. Ekki sízt
víti hjátrúar og hindurvitna. Og
hjátrúin og hindurvitnin brunnu
ekki til ösku á brennuöld, brunnu
ekki út úr íslenzkum veruleika.
Hún og þau lifa góðu lífi á upp-
lýstri öld hátækninnar, þótt þau
komi fyrir með öðrum hætti en á
brennuöld.
Höfundur þessa pistils gerir
sér grein fyrir viðvarandi átökum
hins góða og illa í tilverunnni - og
sumir segja í huga og sálu sér-
hvers manns. „Frelsa oss frá illu“
er og síðasta af sjö bænum „Faðir
vorsins“, sem lausnarinn sjálfur
kenndi kynslóðunum. Tugmilljón-
ir manna fara daglega með þessa
bæn. Kjarninn í boðskap Krists
var á hinn bóginn náungakærleik-
urinn. Og það samræmist ekki
kærleika kristindómsins að dæma
náungann eftir kokkabókum hjá-
trúar og hindurvitna. Samt sem
áður „brennum" við enn í dag,
sum hver a.m.k., vísvitandi eða
ómeðvitað, æruna af náunganum í
hita deilumála - og þarf ekki
kosningaár til. Við viðurkennum í
orði að skoðanlegir „andstæðing-
ar“ okkar hafi nákvæmlega sama
rétt og við til eigin skoðana og til
að koma þeim á framfæri, en ger-
um við það á borði, undantekning-
arlaust? Gætum við nægjanlegs
hófs og háttvísi í hólmgöngu
deiluefna hins daglega lífs? Sér-
hver skoði í eigin barm í þessum
efnum.
Brennuöldin má gjarnan vera
okkur víti til varnaðar. Allt kukl
er að vísu af hinu illa. En afstaða
okkar til náungans á að byggja á
hlýju og umburðarlyndi, jafnvel
þegar hann fer villur vegar. Það
er hluti af kristinni trúarsannfær-
ingu. Og hennar heimkynni eru
hjörtu sem trúa.
í endaða þessa hugvekju skul-
um við glugga í Einar skáld Bene-
diktsson:
Hafknörrinn glæsti og Qörunnar flak
fljóta bæði. Trú þú og vak.
Marmarans höll er sem moldarhrúga.
Musteri Guðs eru hjörtu sem trúa,
þó hafi þau ei yfir höfði þak.
Höfundur er fyrrverandi
blaðamaður við Morgunblaðið.
Gœðavara
Gjaídvara — nidtar orj kaffislell
Allir verðflokkar.
lleimsírærjii liöiimiðir
m.d. Gianni Versdte.
x Vl.ItSI.UNlN
Laugrtvegi 52, s. 562 4244.
í DAG
VELVAKAjVDI
Svarað í síma 569 1100 frá 10-13
frá mánudegi til föstudags
Ekki til að
auka hróður
Borgarness
EFTIR gott og ánægju-
legt ferðalag um Norður-
land komum við hjónin á
leið heim í Borgarnes sem
var í alla staði frábært.
Borgnesingar góðir heim
að sækja og virðist maður
alls staðar velkominn.
Fallegt umhverfi, laugin
góð sem við nýttum okk-
ur. En einn hængur var á,
við völdum vitlausan stað
til að borða á. Klukkan
var orðin rúmlega 19 og
vorum við svöng eftir
sundið. Þar sem við höfð-
um komið áður að Brákar-
braut 3 (árið ‘94) og fengið
þar mjög góðan mat og
góða þjónustu hjá ís-
lenskri konu, ákváðum við
að koma þar aftur. Þegar
inn var komið var þar orð-
inn taílenskur staður sem
nú heitir „Matstofan".
Ákváðum við að reyna
hann og pöntuðum okkur
nautasteik á 1.000 kr. og
einungis vatn með matn-
um. Biðum við í 35 mínút-
ur eftir steikinni og þegar
hún kom var hún brennd
og seig, alls ekki eins og
nautasteik á að vera. En
þar sem við Islendingar
erum alltof kurteisir ef út-
lendingar eiga í hlut létum
við okkur hafa það í þetta
sinn. En viti menn, þegar
reikningurinn kom, hljóð-
aði hann upp á 2.400 kr. í
staðinn fyrir 2.000 kr. Allt
í einu komið 20% álag.
Eiginmaðurinn var farinn
út að sækja bílinn, svo það
kom í minn hlut að borga.
Eg spurði konuna um
álagninguna, þá þóttist
hún ekkert skilja og brá
fyrir sér ensku. Eg lét
mér ekkert bregða og
spurði þá (á ensku) hvaða
aukakostnaður þetta væri,
svaraði hún þá að bændur
hefðu sett aukaskatt á
þau. Þvílíkt bull. Ég benti
henni á að allt ætti að
standa eins og það kostaði
í pöntunarlistanum. Þá
reiddist sú taílenska, opn-
aði dyrnar og sagði hárri
röddu að best væri fyrir
mig að fara og skipta mér
ekkert af þessu meir.
Skyldi hún hafa reiðst
vegna þess að við pöntuð-
um hvorki bjór né vín,
bara vatn? Það var karl-
maður sem kom með mat-
inn til okkar en kona tók
við greiðslunni, þær voru
reyndar tvær sjáanlegar í
eldhúsinu. Þennan tíma
sem við stönsuðum, kom
ekki nokkur manneskja
inn, enda framkoma kon-
unnar afar bágborin og
vildi ekki skilja íslensku.
Eitt er víst, þarna komum
við aldrei aftur. Við ætlum
að skipta við Borgnesinga
sjálfa næst. Ef einhver
ætlar inn á þennan stað,
skulið þið skoða reikning-
inn áður en þið borgið.
Að lokum ein ábending
fyrir Reykvíkinga, þegar
þig verlið í Bónusi, berið
þá saman verð á töflum
sem hanga yfir grænmet-
inu og strimlinum við
kassann. Oft kemur fyrir
að verð er dýrara við
kassann en við merkingar.
Nýjasta dæmið eru vínber
sem auglýst voru á kr. 89
en á kassanótu stóð kr.
168.
Hjón á ferðalagi.
Eru sumir KR-ingar
óreiðumenn?
ÞANNIG er að ég sendi
20. júní 1997, brúnt og
stórt umslag og skrifaði á
það með blýanti greinileg-
ar upplýsingar um inni-
hald, sem voru gamlar
KR-myndir af okkur
köppunum þá, og áritaði
kirfilega með ritvél við
hverja mynd nöfn þeirra
sem myndirnar voru af til
birtingar í KR-bókina
sem gefin var út á 100 ára
afmæli félagsins.' Við
þessu bréfi tók á móti mér
Elías Elíasson í KR-hús-
inu þá. Ég hefi margreynt
að fá þetta umslag aftur
og myndirnar, en án ár-
angurs. Þeir vilja meina
að þetta_ sé algjörlega
glatað. Ég hefi einnig
hringt til Magnúsar Orra
Schram og hann ætlaði
einnig að leita að myndun-
um og hafa samband við
Elías, þessu viðkomandi.
Þeir vildu vita ártal á
myndunum til að átta sig
á og þær eru frá árunum
1936-’40. Þá er bara um
einn forsjármann um að
ræða sem ætti að hafa
þetta í fórum sínum, en
það er Ellert Schram, sem
er ritstjóri KR-bókarinn-
ar. Þessi bók er ómerki-
lega skrifuð og feiknadýr í
verði, og þarna hafa þeir,
þessir menn, platað unga
fátæka KR-inga og börn
til að kaupa hana á upp-
sprengdu verði. Ellert
Schram hefði átt að gera
betur sem ritstjóri bókar-
innar, og sem fyrrv. rit-
stjóri DV-dagblaðsins.
Ég skora hér með á þessa
menn að leita betur hjá
sér að áðurnefndu um-
slagi og myndum frá mér.
Páll Hannesson,
Ægisíðu 86.
Styðjum lettnesku
sjómennina
ÉG LEGG til að við styðj-
um lettnesku sjómennina
sem eru kyrrsettir í Hafn-
arfjarðarhöfn. Það hlýtur
að vera ömurlegt að vera
fastur þarna án peninga
og með lítinn mat.
Og annað sem ég vil
benda fólki á og það er að
bera saman tilboðsverðin
á vörunni sem það er að
kaupa og það sem stendur
á kassanum. Ef verslun
býður staðgreiðsluafslátt
þá þarf að biðja um hann
við kassann, afgreiðslu-
fólkið virðist ekki benda á
það sjálft.
Dýrahald
Tveir kettlingar
gefins
TVEIR kettlingar, báðir
fress, 2ja mánaða, fást
gefins á góð heimili. Upp-
lýsingar í síma 5642697
eða 8694035.
Krúsilíus og
systir hans
TVEIR sætir 2ja mánaða
kettlingar óska eftir góðu
heimili. Upplýsingar í
síma 5872923 eða 8632329.
SKÁK
Umsjón Margeir
Pétursson
STAÐAN kom upp á hrað-
skákmóti öðlinga (40 ára og
yngri) í vor. Frímann St-
urluson hafði hvítt, en Kri-
stján Hreinsson, skáld,
hafði svart og átti leik.
40. - Bxb2! (Nú verður hvít-
ur mát eða tapar drottning-
unni. Onnur vinningsleið
fyrir svart, en ekki nærri
því eins glæsileg,
var að fórna bisk-
upnum á g7 og
staðsetja drottn-
inguna á þar, t.d.
með því að leika
40. - fxe3 41.
Bxe3 - Be5+ 42.
f4 - Dg7 og hvítur
á ekki viðunandi
vöm við hótuninni
43. - Rxf3+) 41.
Dxb2 (Nú hristir
svartur fram úr
erminni þvingaða
tólf leikja mát-
SVARTUR leikur og vinnur. fléttu!) 41.
Rxf3+! 42. Rxf3 - Hg2+!
43. Hxg2 - hxg2+ 44. Kxg2
- Dxhl+ 45. Kf2 - Hh2+!
46. Rxh2 - Dxh2+ 47. Kfl -
f3 48. Bcl - Dhl+49. Kf2 -
Dg2+ 50. Kel - Dgl+ 51.
Kd2 - Ddl+ 52. Kc3 - d4+
53. exd4 - Dxd4 og hvítur
gafst upp. Það er ekki oft
sem svo glæsilegar atlögur
sjást í hraðskákum. Það er
jafnvel spurning hvort 40. -
Bxb2! sé ekki þvingað mát í
13. leik. Það er þó erfitt að
sanna, jafnvel öflugustu
tölvur ráða vart við það við-
fangsefni.
Víkverji skrifar...
MÁLFAR dagskrárgerðarfólks
á Ijósvakamiðlunum er sívin-
sælt umræðuefni og ósjaldan heyrir
maður dæmi um ambögur ljós-
vakans ljósvíkinga, eins og Ólafur
Haukur Símonarson kallaði þá í
dægurlagi fyrir nokkrum árum.
Auðvitað leynist misjafn sauður í
mörgu fé, en staðreyndin er sú að
hinar einkareknu útvarpsstöðvar
hafa oftar sætt slíkri gagnrýni en
rásir Ríkisútvarpsins.
Auðvitað kemur það að ein-
hverju til af því að einkastöðvarnar
eru miklu fleiri og hafa úr minna
fjármagni að spila til metnaðar-
fullrar dagskrárgerðar, en einnig
hlýtur þetta að stafa af metnaðar-
leysi í mannaráðningum á þessum
stöðvum þar sem svo virðist sem
ekki séu gerðar neinar kröfur til
málfars eða túlkunar starfsmanna,
heldur einblínt á hversu hratt þeim
tekst að blanda saman tónlist og
auglýsingatengdu efni. Helst með
þeim hætti að hlustendur hætti að
geta skilið almennilega á milli og
villist þannig á almennum upplýs-
ingum og hreinum og klárum aug-
lýsingum.
ISEINNI tíð hefur Víkverja hins
vegar þótt sem Ríkisútvarpið
okkar hafi einnig sett ofan í þessum
efnum, sérstaklega þó Rás 2. Þar
virðist gæta minni metnaðar en áð-
ur í hinu talaða máli og þótti Vík-
verja keyra um þverbak í vikunni
sem leið er afleysingamaður í morg-
unþætti jós úr viskubrunni sínum
svo með eindæmum hlýtur að telj-
ast.
XXX
LJÓSVÍKINGUR þessi fór í
þættinum mikinn í samskiptum
sínum við hlustendur sína, spilaði
raunar þokkalegustu tónlist en
klæmdist þess á milli á tungunni
svo Víkverja þótti hreinustu firn.
Og er hann þó ekki sérstaklega
smásmugulegur í því sambandi. En
það breytir því ekki að Víkverja
finnst alls ekki við hæfi að hlustend-
ur séu í íslensku útvarpi spurðir
hvort þeir „fíli“ hitt eða þetta lagið
eða fái fregnir af einhverjum tón-
listarmönnum erlendum sem komn-
ir eru að því að „meika“ það. Þaðan
af síður að útvarpsmenn hvetji
hlustendur sína til að „meila“ nú
endilega einhverju sniðugu til þátt-
arins ellegar hafi spumir af nýjum
„singlum" á markaðnum. Þannig er
mál með vexti að til eru góð og gegn
íslensk orð yfir alla þessa hluti og
vitaskuld miklu fleíri. „Singlar"
hafa þannig gengið undir nafninu
smáskífur og ekki þótt tiltakanlega
púkalegt. „Meil“ hefur verið kallað
tölvupóstur með býsna góðum ár-
angri og þótt orðin að „meika“ og að
„fíla“ geti hugsanlega flokkast und-
ir talmál hin síðari ár er alls ekki
þar með sagt að við hæfi sé að nota
þau án nokkurra formerkja í út-
varpi. Og alls ekki Ríkisútvarpi, að
mati Víkverja.
xxx
AÐ hlýtur nefnilega að vera
eðlilegt að gera kröfur. Og það
hlýtur að teljast í hæsta máta eðli-
legt að gera kröfur til þeirra sem
vinna við það að tala tO almennings
á vegum hins opinbera og á kostnað
skattborgaranna. Sé það ekki hægt
er varla hægt að ætlast til þess að
hinar smærri stöðvar hafi faglegan
metnað eða bolmagn til að taka sig
á í þessum efnum.