Norðanfari - 18.08.1876, Blaðsíða 1

Sendur kaupendum hjer á landi
kostnaðarlaust; verð árg. 30
arkir 3 krónur, einstök nr. 16
aura, sölulaun 7. hvert.
VORDAVFAR!,
Aúglýsingar eru teknar í blað-
ið fyrir 8 aui’a hver lína. Við-
aukahlöð eru prentuð á kostnað
hlutaðeigenda.
15. ár.
Akureyri, 18. ágúst 1876.
]STr. 35.-36.
Um bráðafár í sauðíje.
(Reynsla og ímyndun).
J>6 jeg hafi verið við sveitabúskap ein
35 ár, bæði nærri sjó og langt inn til dala,
hefi jeg aldrei misst af bráðafári, nema fá-
einar kindur endur og sinnum. En fárið
deyddi margt fje hjá sumum sveitungum
mínum út við sjóinn, meðan jeg bjó nærri
sjó, helzt á yztu bæjum. Og síðan jeg færð-
ist með búnað minn langt frá sjó, hefir mjer
verið kunnugt, að fárið liefir geysað lijer inn
til dala og haldið fastast við á einstökum
bæjum. Af eigin reynslu get jeg pví lítið
sagt um pennan bamvæna sjúkdóm fjárins.
En jeg hefi allatíð haldið spurnum fyrir um
hann, par sem hann hefir legið í landi, livað
á fjenu sæi, pegar pví væri slátrað, hvernig
veðuráttu hagaði, pegar flest dæi, hvernig
landslag væri par, sem mjer hefir og sjálf-
um jafnan kunnugt verið, hvernig með fjeð
væri farið og fleira. Eptir pessu og eigin
eptirtekt, hefi jeg pótzt fá vissu um, að allt
fje, sem af fári deyr, liefir haft bólgu í lung-
um einhversstaðar og að lakinn hefir verið
harður af upppurru fóðri, að fárið hefir opt-
ast verið verst á purrlendum útigöngujörð-
um til sveita, par sem lönd eru kvistlítil, en
optar auð og gras verður snemma dáðlítið,
og til úttanga við sjó, par sem jörð er opt
auðari en innfrá og gras sölnar meira og
og fje gengur meira úti. (Enda er og fár
miklu tíðara í löndum móti sólarátt en und-
an. Eru og forsælulönd jafnan talin kjarn-
betri en móti sólu). Að fárið er verst pá
fje hefir gengið mjög úti framan af vetri á
■sölnaðri jörðu og frosinni, að frosthjelur og
snögg -veðrabrigði, frá frostum í bleytuveður
og úr bleytuveðrum í frost, er hættulegast
veðráttufar. Svo liefi jeg og tekið eptir pví,
að fje sem fært er úr gjafasveit á útigöngu-
jörðu, par sem fárhætt er, hrynur mest nið-
ur, og nokkuð svipað er um pað, sem fært
er úr kvist- og lynglöndum í kvistlaus lönd
par sem fárhætt er. Aptur ber pað opt við,
Um öræfi íslands.
(Neðanmálsgrein til Nf.).
- |>ú ]lefir nú um stund frætt oltkur um
ýmislegt í fjarlægum löndum, sem ókunn-
ugt liefir verið, en rannsakað nú á síðustu
árum áf ötulum ferðamönnum. p>etta er
fróðlegt og skcmmtilegt. En svo tel jeg
einnig mundi geta orðið, ef pú lýstir á lík-
an liátt ýmsu, sem almenningí er ökunnug-
ast á landinu okkar. En pað eru jöklar
og fjöIJ, öræfi og heiðar, vötn og ár, í ó-
byggðum landsins. jþetta pekkja margir,
sína kaflana hverjir og gæti lijálpað pjer
til að lýsa peim. Jeg er nú efalaust sá
eini maður lijer á landi, síðan Björn, land-
mælinga meistari, Grunnlögs son leið, er
allra víðast pekki öræfi landsins og óbyggða-
fjöll, pví jeg fiefi farið allra manna hjer,
víðast um pau, og haft jafnan á ferðum
mínum spurnir af peim köflum öræfanna,
sem jeg hefi eigi náð að horfa yfir eða fara
um1. |>vi ætti jeg að geta hjálpað pjer til
1) Jeg hefi farið hjer 9 sinnum kring
Suðurland, milli Múlasýslu og (dullbringu-
sýslu, 5 sinnum Stórasand, 3 sinnurn Spreugi-
pá fje er fært af fárajörðum í kvist- og
lynglönd, eða pau sem kjarnabetri eru, pá
hættir fáríð í fjenu, eins ef fárhætt fje er
fært úr öskusveit í gjafasveit. þar sem fje er
tekið snemma á gjöf með jörðu eða algjör-
lega, eins og jafnan er í innigjafasveitum,
ber sjaldan til muna á fári.
l>ó brugðið geti út af pessu, sem jeg
hefi tekið hjer fram, pá er pað tíðast, par
sem jeg hefi tekið eptir.
Af peim ráðum, sem reynd hafa verið
við bráðafári, hefi jeg engin vitað duga opt,.
pegar skepnan er orðin veik svo á sjái. En
tvö ráð hefi jeg heyrt menn telja betri en
ekki, til að hindra áframhald fársins í fjenu,
að taka pað inn pá fárið er að detta niður
og gefa pví kjarngott fóður, helzt ornaða
töðu, eina 2 daga í röð og optar en einu-
sinni, og að gefa fjenu inn tjöru. Við fyrra
ráðið vissi jeg optast bregða pegar jeg var
nálægt sjó, að pá bændur, sem voru farnir
að missa, tóku inn á töðugjöf pað fjeð, sem
mest var farið að deyja af — en pað var
helzt veturgamalt fje — pá hætti fárið að
mestu leyti, um tíma að minnsta kosti, byrj-
aði stundum aptur pá fjeð hafði gengið úti
um tíma annað sinn. Hjer inn til útigöngu-
sveita hefi jeg sjaldnar vitað petta reynt —
meðfram liklega af pvi, að par sem hjer er
mestur útigangur og fárhætt er, par er pijög
lítið hey til að gefa geldfje. Eptir að fje
er algjörlega tekið á hús og hey, pó með
útigangi sje, hefi jeg aldrei vitað fár halda
áfram í pví lengi. J>egar tjara hefir verið
gefin, segja rnenn og að minnki um fárið;
en livergi veit jeg til að pað ráð liafi verið
reynt svo opt, að reynslan hafi sannað, að
tjaran sje nokkuð einhlýtt meðal við fárinu
eða vörn mót pví. Enda hefir pá jafnan
verið gefið hey meðfram.
Af pví, sem jeg hefi nefnt hjer og tek-
ið eptir um bráðafár, hefi jeg fyrir löngu
ímyndað mjer, að lungnabólga (viðvarandi)
í fjenu væri fyrsta undirrót fársins, að henni
fylgdi í skepnunni, eins og í mönnunum,
að lýsa mörgu á pessum svæðum. Öræfin
eru að vísu eigi lcönnuð af jarðfræðingum,
svo enn verði lýst par jarðartegundum og
steina, í fjöllum og flötum óbyggðum, eða
hæðum og stærðum jökla og fjalla, eða flatra
liálendis kafla. En með yfirliti og umferð-
um, eru kannaðir nærri allir afkymar lands-
öræfanna. ]>eir eru kannaðir. En peir
sem skoðað hafa og kannað, hafa eigi lýst
peim, svo almenningi hafi kunnugt orðið.
Jpetta tel jeg pó fróðlegt og geta að gagni
orðið, pegar menn fara að kanna óbyggð-
irnar betur, til að koma par á nýjum veg-
um, mæla fjöll og hálendi, leita að nýtileg-
um námutegundum og fl. — J>ví býð jeg
pjer nú að hjálpa pjer til að lýsa ýmsu á
pessum stöðvum. Fyrir einum 28 til 30
árum, skrifaði jeg lýsingu Vatnajökulsvegar
og var hún prentuð (minnir mig) í J>jóðólfi
eða blaði á undan honum, og undir 20 ár-
um seinna skrifaði jeg grein í Norðra móti
útilegu pjófa trú. J>ar er minnst á margt
hjer inn í óbyggðum. f>essar greinir eru
sand, 2 Yatnajökulsveg, 2. Grímtunguheiði,
1 sinni Holtavörðuheiði — (en aldrei Kjal-
veg eða Yatnahjalla).
— 69 —
hæg liitasótt í kroppnum og linleiki eða
kraptapverrun í líffærum hennar, pó eigi
sjáist pess útvortis merki á kindinni, sem er
svo hörð og hraust skepna (eins og öll úti-
vistar dýr). f>egar gras fer nú að verða
upppurrt og lagarlaust (dáðlítið til fóðurs)
framan af vetri, skilst mjer að blöðin í lak-
anum, sem krapturinn er veiklaður í, dugi
ekki til að færa áfram petta upppurra og
hrjóstuga fóður, lileðst pað par svo upp og
skrælnar milli lakablaðanna. Til að auka
aflleysið hjálpar pá og auðskiljanlega, pegar
opt slær að skepnunni, sem vesæl er fyrir,
af vondum veðrabrigðum, eða pá hún jetur
ýmist ískalda hjelu ofaní sig. J>egar lakinn
er pá fullur orðinn af upppurru fóðri og
próttlaus að vinna sín lífsstörf og fleyta
peim lífsvökvum og blóði, sem um hann á
að renna, hleðst petta upp í himnum og
kerjavef nálægra líffæra, hitasótt æsist í
skepnunni og próttur hennar tekur að pverra-
Tel jeg pá líklegt að hitinn verði ákafastur
í nánd við lakann, einkum í vinstrinni, er
sýnist vera gjörð af margföldum himnum,
kerjavef og smákvæmum líffærum, sem mikl-
ir lífsvökvar purfa að renna um. f>egar
peir geta eigi runnið áfram hlaðast peir pa,r
upp, gjöra bólgu og megnan hita. f>á fær-
ist par saman afl hitans og snýst í drep,
líkt og ber til í sumum brunasóttum í mönn-
um. f>egar drepið er byrjað, fylgja pví hin-
ar vanalegu brunakvalir og pað breiðist út
um næstu líffæri, svo pað sigrar brátt lífs-
aflið í skepnunni og hún hlýtur að deyja.
Jeg feila mjer ekki við að bera hjer
fram pessa ímyndun mina, pó jeg sje ólærð-
ur maður í líffræði skepna og manna. því
jeg tel víst, að pó margt sje veilt í pessum
hugarburði minum, pá muni peir, sem lærð-
ari eru, virða mjer pað tíl vorkunar. Enda
stendur á minna hvernig vinstrardrepið mynd-
ast en liinu, hvernig komið yrði í veg fyrir,
að pað myndist. þegar pað er byrjað í líffær-
um innvortis, mun pað trauðlega læknað verða.
Af pessu, sem jeg hefi nú tekið eptir
fyrir löngu gleymdar. En jeg á fleiri til
um líkt efni s. s. um víðsýni af Vatnajökli,
um Nýjadal, lýsing miðlands öræfann, eink-
um fyrir austan Hofsjijkul liinn vestara.
Býð jeg pjer nú fyrst um víðsýnið
U 1» p á Y a t n a j o k I i.
Sá sem er staddur upp á Vatnajökli,
suðvestur af Kistufjalli, beint inn af Trölla-
dyngju, í skinanda sólskini og heiðskýru
veðri og er áður kunnugur um vestur, norð-
ur og austur land, hann fær paðan hið
mesta og skemmtilegasta víðsýni, er nokkur-
staðar er að fá hjer á landi af einni sjónar-
hæð; og að litast pá um paðan veitir sva
stórgjört og tignarlegt víðsýni, að honum
getur eigi liðið pað úr minni paðan í
frá. Tindafell, Tungnafell, Trölladyngja og
Dyngjufjöll hin fremri með Dyngjufjalla-
dal, pessi nálægu fjöll, sýnast hjeðan miklu
lægri en endrarnær, eins og pau auðvirði
sig og líti upp af fótskör fjallajötunsins
Vatnars, hvað pá hin fjarlægari. Herðu-
breið, fjalladrottning norðurlands öræfanna,
lítur hátt upp til konungsins, en hann horf-
ir yfir herðar henni. Honum virðist hann
einnig líta ofan yfir Snæfell, inn af Fljóts-