Lögrétta - 04.12.1929, Blaðsíða 1
LOGRJETTA
XXIV. ár.
ReykjaVík, miðvikudaginn 4. desember 1929.
49. tbl.
Um víða veröfd.
Verðhrunið og kreppan
í Ameríku.
Áhrif hins mikla verðhruns í
kauphöllinni í New York, sem fyr
er frá sagt, hafa orðið mikil og
var þarna um að ræða eitthvert
hið mesta rask, sem í manna
minnum hefur orðið í fjármálalífi
Vesturheims. Dagana sem mest
gekk á um mánaðam. okt.-nóv., er
sagt að um 200 milljarðar króna
hafi tapast í kauphöllinni. Einn
daginn urðu eigendaskifti að 10
milljónum hlutabrjefa og hluta-
brjef ýmsra hinna stærstu og
sterkustu fjelaga fjellu hastar-
lega í verði, brjef Radio Corpora-
tion úr 114 í 40 og General Elec-
tric úr 314 í 255 o. s. frv.
Fyrstu viku hrunsins mátti svo
að onði kveða, að 50 þúsundir
manna, sem „spekúlerað“ höfðu
í kauphöllum, yrðu öreigar. Flest
af þessu var fólk, sem lagt hafði |
sparifje sitt í hlutabrjef ýmsra
fyrirtækja, miðlungi vel efnað,
og komst fjárhagslega á vonar-
völ við hrunið og gekk margt af
slíku fólki grátandi og frá sjer
um götumar kringum kauphöll-
ina og bankana meðan á þessu
stóð. En hrunið kom einnig hart
niður á mörgum auðkýfingum og
fóru ýmsir þeirra á höfuðið. Einn
þeirra, Georg Baker, tapaði 40
milljónum dollara einn daginn, en
alls 275 milljónum, en slapp þó
tiltölulega vel, því hann átti 500
milljónir. Fisher-bræður í Detroit
töpuðu 400 milljónum. Margir
auðmenn urðu að selja eignir
sínar fyrir gjafverð og sumir
fyrirfóru sjer eða urðu vitskert-
ir. Vindlakaupmaður einn varpaði
sjer út um glugga á 10 hæð í
húsi sínu og beið hryllilegan bana
á steinstjettinni fyrir neðan.
Kolakaupmaður einn í New
York datt niður dauður, þegar-
hann las gengislistann og hrönn-
um saman lögðust kaupsýslu-
menn á taugaveiklunarhæll.
Bændumir eru eina stjettin, sem
komist hefur klandurslaust út úr
hruninu. En ýmsir hafa líka stór-
grætt á því. Rockefeller keypti
hlutabrjef fyrir margar milljónir.
Livermorse nokkur græddi 100
milljónir dollara á hruninu og
kona ein, sem sat í fangelsi fyr-
ir morðtilraun við mann sinn
græddi á meðan miljón dollara.
Olíumálin
og áhrif þeirra á stjómmálin.
Viðskifti þýska lýðveldisins og
sænska eldspýtnakóngsins Kreu-
gers, sem lánaði Þjóðverjum
óhemju fjár gegn verslunarfríð-
indum, hafa enn á ný vakið at-
hygli manna á áhrifum auðs og
| verslunar á stjórnmálin og þjóð-
j lífið í heild. Eldspýtur virðast í
j fljótu bragði ekki vera svo fyrir-
j ferðarmikil eða mikilsverð versl-
unarvara, að áhrif þeirra geti
verið djúptæk stórveldisáhrif á
viðskifti þjóðanna, þótt svo sje í
raun og veru. Hvað mundi þá
um ýmsar umfangsmeiri verslun-
arvörur? Auðvitað hefur öll
verslun margvísleg áhrif á
stjómmál allra þjóða og er ekki
nema eðlilegt og öðru nær en að
nokkuð sje athugavert við það
út af fyrir sig. En nokkrar vöru-
tegundir mega heita stórpólitísk-
ar vörur og hafa margvísleg á-
hrif á heiminn, langt út yfir það,
sem verslunin með þær eða
þörfin á þeim í strangasta skiln-
ingi, gæti gefið í skyn. Meðal
slíkra vörutegunda má ekki síst
nefna olíu og kol og hefur Lög-
rjetta áður sagt allrækilega frá
olíumálunum við ýms tækifæri.
En áhrif og vald olíumálanna fer
sívaxandi.
Heimsframleiðslan á olíu vex
óðfluga og ákaft. Árið 1913 var
hún 385 milljónir barrels (1
barrel er 170 lítrar). En nú er
heimsframleiðslan 1323 milljónir
barrels, eða hefur aukist um
244%. Þessi aukning hefur haft
stórkostleg áhrif á viðskifta- og
stjórnmálalíf. Þörfin á olíu hef-
ur mest aukist af tveimur á-
stæðum: fjölgun bíla og vjelhjóla
og vexti olíukyndingar í skipum.
í stríðsbyrjun, 1914, voru notað-
ir í heiminum 11 milljónir bíla,
en í hitteðfyrra, 1927, voru þeir
orðnir 29 milljón. Af verslun-
arflota heimsins var aðeins
2.659? olíukyntur í heimsstyrjald-
arbyrjun, en 28.37 % árið 1927.
Virkjun vatnsafls hefur einnig
farið mjög í vöxt, svo að kola-
þörfin hefur ekki vaxið að sama
skapi og orkuþörfinýenda er kola-
framleiðsla nú nauðalitlu meiri
en fvr ir stríð og að því unnið
að reyna að breyta kolunum í
olíu eða álíka hagfeldan orku-
gjafa og hefur Lögrj. áður lýst
þeim tilraunum.
Olíuframleiðslan er mest í
Bandaríkjunum. 1 fyrra voru
framleidd þar 902 milljónir bar-
rels, en 106 millj. í Venesúel og
tæpl. 88 milljónir 1 Rússlandi, en
það eru næsthæstu framleiðslu-
löndin. Og olíunnar vegna hafa
Bandaríkin mjög seilst til íhlut-
unar í Mið- og Suður-Ameríku.
Olíuframleiðslan er nú orðin svo
mikil, að jarðfræðingar eru orðn-
ir mjög svartsýnir á það, að ame-
rísku lindimar dugi mjög lengi.
Árið 1924 skipaði forsetinn nefnd
til að athuga þetta alvörumál og
var Hoover aðalmaður hennar og
í mars í ár var ákveðin hámarks-
framleiðsla, en samkomulagið um
hana sprakk í sumar, því eitt
Hann andaðist 27. f. m. á
heimili Eggerts sonar síns hjer í
bænum, 83 ára gamall, og er þar
á bak að sjá merkum manni og
mikilhæfum.
Hann var fæddur 17. júlí 1846
á Melgraseyri í ísafjarðarsýslu,
og voru foreldrar hans Eggert
sýslumaður Gunnlaugsson Briem
og kona hans Ingibjörg Eiríks-
dóttir Sverrissonar sýslumanns.
Úr skóla útskrifaðist hann 1864
og af prestaskólanum 1867. Var
hann svo nokkur ár skrifari hjá
Pjetri biskupi, en vígðist til
Steinness-prestakalls 1874. Þjón-
aði hann því til 1880, en varð þá
kennari við prestaskólann og
gegndi því embætti þangað til
skólinn var lagður niður með
stofnun háskólans 1911. Þrjú síð-
ustu ár sín fyrir norðan hafði
hann verið prófastur í Húna-
vatnssýslu.
Sjera Eiríkur Briem átti lertgi
sæti á Alþingi, var fyrst þiríg-
maður Húnvetninga 1881—91, en
síðan konungkjörinn þingmaður
1901—1915, og var hann þá löng-
um forseti sameinaðs þings. Átti
hann sæti í mörgum nefndum og
var jafnan mikils metinn á Al-
þingi.
En auk embættanna og þing-
starfanna hafði hann mörg verk
á hendi. Hann var annar gæslu-
stjóri Landsbankans frá stofnun
hans 1886 til 1909. Söfnunarsjóð-
inn stofnaði hann 1886 og var
forstjóri hans til 1920. Hann var
í stjórn margra fjelaga og stofn-
ana: Bókmentafjelagsins, Þjóð-
vinafjelagsins, Landsbókasafns-
ins, Búnaðarfjelags Suðuramts-
ins og síðar Búnaðarfjelags Is-
lands og margra fleiri, sem hjer
verða ekki talin. Sýnir þetta, hve
fjölbreytt voru áhugamál hans,
og hve mikils trausts hann naut
á öllum sviðum.
Við ritstörf fjekst hann tölu-
vert, samdi ungur kenslubók í
reikningi, sem mikið var notuð,
og síðar ýmsar kenslubækur, svo
sem Hugsunarfræði, sem út kom
1897. 1 íslenskum tímaritum eru
greinar eftir hann um ýmisleg
efni, og einu sinni var hann um
tíma, á fyrri árum, ritstjóri
„ísafoldar“.
Eitt hið einkennilegasta í
starfsemi hans er það, að hann
kendi hjer um tíma ungum
mönnum sjómannafræði. Það var
meðan hann var biskupsskrifari,
og var Markús heitinn Bjama-
son, síðar forstöðumaður Stýri-
mannaskólans, einn af lærisvein-
um hans. Tók M. B„ að loknu
námi hjá Eiríki, gott próf hjá
foringjunum á „Fyllu“ gömlu.
Sjera Eiríkur kvæntist 1874
Guðrúnu Gísladóttur læknis
Hj álmarssonar, mikilhæfri konu,
en misti hana 1893. Af bömum
þeirra er aðeins eitt á lífi: Egg-
ert óðalsbóndi í Viðey.
Það, sem hjer hefur verið í
stuttu máli sagt um starfsemi
sjera Eiríks, sýnir, að hann hef-
ur verið óvenjulega fjölhæfur
maður, og líka hitt, hve mikið
traust samtíðarmenn hans báru
til þekkingar hans, vitsmuna og
mannkosta. Það var eitt sinn á
árunum rjett fyrir aldamótin, að
fjelag eitt hjer í bænum átti að
nefna til mann í nefnd, sem fleiri
fjelög einnig völdu menn í, og
höfðu þau öll valið, hvert sinn
mann, en þetta fjelag var síðast.
Kom þá til tals að velja sjera
Eirík. En einhver hafði orð á
því, að enginn lögfræðingur væri
í nefndinni. Bæði Bjöm Jónsson
og Jón Ólafsson tóku þá einhuga
fram, að sjera Eiríkur jafngilti
lögfræðingi, og var hann kosinn.
Hafði sjera Eíríkur það álit á
sjer, að hann væri einn hinn
mesti vitsmunamaður samtíðar
sinnar hjer á landi. Og um
drengskap hans og samvitsku-
semi efaðist enginn. Þess vegna
voru honum falin svo mörg trún-
aðarstörfin.
Sjera Eiríkur var stór maður
vexti og höfðinglegur, hægur og
prúöur í framgöngu, en ræðinn,
glaðvær og skemtilegur í við-
kynningu. Hann bar ellina vel,
gekk ólotinn fram til hins síðasta
og hjelt minni og andlegu fjöri
óvenjulega vel.
fjelagið skarst úr leik og ólm-
ast nú hvert fjelagið öðru meira
í lindum sínum. Amerísku olíu-
fjelögunum má skifta í fernt eft-
ir olíurjettindum þeirra og fram-
leiðslu. Standard Oil hafði (1926)
19% olíurj ettindanna og 24%
framleiðslunnar, ýms önnur stór-
fjelög, óháð Standard (t. d. Tex-
as Co„ Sinclaire o. fl.) áttu
26.4% rjettindanna og 32.4%
framleiðslunnar og ýms smærri
fjelög og einstaklingar 49%
rjettinda og 36.9% framleiðslu.
Afgangurinn var svo í höndum
erlendra fjelaga, eða 5.6% af