Alþýðublaðið - 03.01.1964, Blaðsíða 7

Furstinn eftir Machiavelli
HLJÓTT var um afmæli frægs rit-
verks á árinu sem leið. Þá voru
liðin 450 ár síðan Machiavelli
samdi hina kunnu bók sína „II
Principe” (Furstinn). Þessi bók er
tæpar hundrað síður og ekki efnis-
mikil. Hins vegar er hún ekki
gleymd, þótt langt sé um liðið
síðan hún var saniin, og þetta sýn-
ir, að bókin er athyglisverð.
Nicolo Machiavelli fæddist árið
1490 og lézt 1527. Hann var lág-
vaxinn og grannur maður svart-
iiærður með þunnar, samanbitnar
varir, lítið nef og lítil óróleg augu
rjndir háu enni- Hann var sagn-
.fræðingur og stjórnarerindreki og
var sendimaður fæðingarbæjar
síns; Flórenz, í Frakklandi, Þýzka-
landi og Rómaborg.
A þessum tíma var Ítalía klofin
í smáríki, sem sum voru undir er-
lendum yfirráðum. Machiavelli
íiáði svo langt að hann varð kanzl
ari í Flórenz, en honum var vikið
frá völdum. Bylting, sem gerð var
í borginni, leiddi til þess, að Me-
diei-ættin tók við stjórnartaum-
unum, og þar með lauk blómadög-
um Machiavellis. Þegar hann losn-
aði úr fangelsi hóf hann nýtt líf
-— sem rithöfundur.
★ HAFINN YFIR
SIÐALÖGMÁL
Þekktasta bók hans ber heitið
..Furstinn”. Þar dregur hann með
skarpri rökvísi mynd af þeim vald-
hafa, sem með þyrfti, ef sameina
ætti Ítalíu í eitt ríki. Af samtíðar-
mönnum höfundar svaraði hinn
illa þokkaði ævintýramaður Ce-
sare Borgia þelzt til myndarinnar.
Það var því föðurlandsástin, sem
myndaði baksvið bókarinnar,
nokkurs konar miðalda-föðurlands-
ást að vísu. Machiavelli lifði nefni-
lega á aðlögunartímanum milli
KASTLJÓS
miðaldanna og síðari tíma og hann
verður að skoða í ljósi hinna mis-
kunnarlausu stjórnmála endur-
reisnartímabilsins.
Þess ber einnig að gæta, að Ni-
colp Machiavelli hefur af síðari
kynslóðum verið talinn helzti
kennimaður valdastefnunnar. Sagt
hefur verið, að hann hafi
gert stjórnmálaheimspekina að
hreinni tækni — eða spurningu
um það, hvað þjóni hagsmunum
ríkisins.
Að hans skoðun eru stjórnmál-
in hafin yfir öll siðalögmál og
reglur. Ríkið er náttúrufyrirbæri,
vísindalegur hlutur, sem lýsa skal
og skýra. Og náttúrufræðingurinn
gerir sig ekki að dómara fiskanna
í hafinu eða tígrisdýranna í frum-
skóginum. Hann lætur sér nægja
að rannsaka lifnaðarhætti þeirra,
skilyrði þau, sem dýrin bua við, og
möguleika þá, sem þau hafa til
, þess að þrífast.
Slík sjónarmið leggur Machia- I
■ velli til grundv. pólitískum skrifum j
sínum. Hann telur, að öll ríki séu
háð nokkurs konar áskapaðri
hringrás. Ríki, sem náð hefur
æðsta stigi blómgunar stefnir mis-
kunnarlaust í átt til verri tíma,
hnignunar. Eina ráðið til björgun- i
ar telur hann furstann, foringjann
mikla, sem getur lagt grundvöll að
nýju blómaskeiði.
★ GÓÐÍR EIGINLEIKAR
SKAÐLEGIR
Og hvernig á þessi fursti að
vera? Eitt kunnasta atriði úr bók-
inni veitir vitneskju um það:
„Það er því ekki nauðsyn-
legt, að fursti hafi góða eigin-
leika, en þó er nauðsynlegt, að
hann virðist hafa þá. Já, ég
gerist svo djarfur að segja, að
þegar hann hefur þá og er á-
vallt tryggur þeim, eru þeir
skaðlegir, en þegar hann ein-
ungis virðist hafa þá eru þeir
gagnlegir. Það mó gjarna líta út
fyrir, að hann sé miskunnsam-
ur, tryggur, mannlegur, guð-
hræddur, réttsýnn .... Það
verður að gera sér grein fyrir,
að til eru tvær baráttuaðferðir
— vopn laganna og vopn valds-
ins. Hin fyrrnefnda er sérstæð

i
li
;&//.;
Machiawelli.
fyrir mennina, hin fyrir dýrin.
En þar sem hin fyrrnefnda kem
ur oft ekki að notum verður að
grípa til hinnar. Þess vegna er
nauðsynlegt fyrir fursta, að
geta bæði notað manninn og
dýrið vel ....
Fursti má ekki treysta á fólkið
segir Machiavelli. Auðvelt cr að
vekja tilfinningar fjöldans og hinn
erkir Islendfngar
MERKIR ISLENDINGAR -
Nýr flokkur II. Jón Guðnason
fyrrv. skjalavörðiir bjó til
prentunar. Bókfellsútgáfan. -
Prentsmiðjan Oddi.
Reykjavík 1963.
SAFNRITIÐ „Merkir íslendingár”
hefur náð almennum og að flestu
leyti verðskulduðum vinsældum,
er raunar „úrklippubækur”, en
þar raðast mikill fróðleikur um
menn, þjóðhætti og aldarfar.
Þættimir eru tíndir til víðs vegar
úr tímaritum og koma nú fyrir
augu margra, sem ella færu þeirra
sennilega á mis. Ennfremur telst
sannkölluð liíbýlaprýði að jafn fal-
legum bókum og þessum.
Út er komið annað bindi af nýj-
um flokki, sem hófst í fyrra, en
ritstjórn hans hefur á hendi séra
Jón Guðnason fyrrum skjalavörð-
ur, sem er sjóðfróður um íslenzka
mannfræði, og finnst mér hann
leysa sína þraut vel, þegar á allt
er litið. Valið var að sjálfsögðu
auðveldara í byrjun, en miklu er
af að taka, og séra Jón virðist ekki
í neinum vandræðum að verða sér
úti um efniskost, þó að skoðanir
séu skiptar um einstaka þætti. En
svo var líka um safnrit þetta undir
verkstjórn Þorkels heitins Jóhann-
essonar prófessors, og stóð hann
þó betur að vígi. Þessi fyrirvari er
sem sé ekkert vantraust á einn
eða neinn heldur blessunarleg stað
festing þess, að íslenzkir lesend-
ur láta sér löngum sýnast sitt hverj
um og hópast ekki skoðanalausir
að bókum eins og sauðfé rekst í
rétt.
Mjög vírðist vafasamt að velja
þessú safnriti æviþætti manná
upp úr sögum frá forftöld eðá
Sturlungadögum, enda nauðsynja-
lítið. Samt tek ég með þökkum rit
gerð Tryggva Þórhallssonar um
Brand Jónsson biskup á Hólum,
þó að hún sé fremur sagnfræði-
leg könnun en ævisaga í venjuleg-
um skilningi. Kemur þar tvennt
til: Ritgerðip er stórfróðleg og svo
prýðilega samin, að lestur hennar
reynist manni unaðslegur. Miklu
hæpnari er þátturinn af Lofti ríka
Guttormssyni eftir Jón Þorkelsson
þjóðskjalavörð. Þetta getur engan
veginn talizt ævisaga, og auk þess
sleppt því, sem mestu skiptir, en
það er skáldskapur Lofts. Þó mun-
um við manninn aðeins hans vegna
og þeirra kvennamála, sem honum
eru tengd. Hannes Þorsteinsson
rekur ævi og störf Benedikts Jóns
sonar Gröndals yfirdómara og
skálds af ágætri þekkingu, en
verður stundum fullyrðingasamur
um of og ritar fremur af kröftum
en leikni, þrátt fyrir allan fróð-
leikinn. Samt kemst myndin af
þessu óheppna heimsbarni en
merkilega skáldi sæmilega til
skila, og ritgerðin sígur smám
saman fast til heildar. Jón Aðils
gerir minningu Daða Níelssönar
fróða drengileg skil, én eígi að
síður mun sú grein helzt til laus
á kostunum, enda vantar forsend-
una fyrir lífsböli þessa einkenni-'
lega gáfumanns, sém varð úti í
tvennum skilningi. Sjálfsævisögu
séra Jakobs Guðmuhdssonar á
Sauðafelli met ég lítils og ætla,
að hún sé hvorki fugl né fiskur.
Æviþáttur Magnúsar Stephensens
landshöfðingja eftir Jón þjóð-
skjalavörð Þorkelsson sætir hins
vegar góðum tíðindum og er frá-
bær á köflum. Þó trúi ég, að Magn-
ús landshöfðingi eigi enn ítarlegri
eftirmæli skilið, því að hann mun
hafa verið fáum líkur og rækt
margþættan vanda með einstök-
um hætti, raunar unnið bæði til
lofs og lasts, en reynzt slyngur
skipstjóri á tvísýnni siglingu.
Jakob Jóh. Smári greinir mæta-
vel frá Finhi Jónssyni prófessor,
svo langt sem frásögn hans og
könnun nær, en margt langar
mann að vita fleira um Finn, og
þá einkum manninn, því að hér er
hann varla viðstaddur — minnsta
kosti fjarlægur. Jón Trausti stikl-
ar á svo stóru í þætti sínum af
Þorsteini skáldi Erlingssyni, að
tröllkonuhlaupi er líkast. Sjálfur
kemst hann frækilega yfir fljótið
í ást sinni og aðdáun á manninum
og skáldinu, en lesandinn situr
eftir hinum megin á bakkanum
og er litlu eða engu nær, nema að
hafa orðið sjónarvottur að mikl-
um en einhæfum tilburðum. Jón
Jacobson f jallar nærfærnislega um
minningu Hermanns Jónassonar
frá Þingeyrum og lætur þó hjá
líða að kasta á hann ljósi í hel-
dimmum örlagaskugganum, en
mann grunar einhvern veginn þau
ósköp. Páll V. G. Kolka er sýnu
stórtækari, þegar hann sækir og
ver mál Guðmundar Björnssonar
landlæknis. Kolka hefði víst orðið
atkvæðamikill en kannski mistæk-
ur lögfræðingur, og. vel scgir hann
;frá þessum umdcilda en sérstæða
jnanni, fjölþættum og blæbrigða-
ríkum gáfum hans og hugkvæmn-
islegri framiakssemi á mörgum
GUÐMUNDUR HAGALÍN
sviðum, drættirnir í þeirri mynd
eru harla skýrir. Hitt kann að vera,
að Guðmundur njóti stundum upp-
runa síns umfram málefni, þegar
Kolka ber fyrir hann skjöldinn.
Páll Eggert Ólason ritar trúverð-
ugan þátt af Jóni Jónssyni Aðils
prófessor, en fremur gætir þar
mælgi en mælsku. Sennilega hef-
ur PáU látið sér nægja uppkast.
Greinin er svo flaustursleg að mál-
fari og skipulagi, að hún hefur
naumast verið hreinskrifuð. Þetta
er næsta bágt vegna þess, að matið
og skilningurinn á Jóni Aðils ber
Páli skemmtilegt vitni.einurð hans
athygli og andlegu sjálfstæði, en
fljóthuganum lætur sýnu betur að
skilja í leiftursýn en kryfja til
mergjar og að safna af hreystilegu
kappi en raða af hógværri natni.
Loks kemur þá að ritgcrð Guð-
mundar Gíslasonar Hagalíns um
Benedikt Sveinsson. alþingismann
og skjalavörð. Hún er langmestur
fengur þessarar bókar, slíkur ævi-
söguþáttur mun á fárra færi. Mig
greinir að vísu á við Hagalín um
Framh. á 5. síðu
reyndi stjórnmálamaður getur not-
fært sér þær. En þessar tilfinning-
ar eru hvikular og eru slæmur
grundvöllur yfirráða. Mun betra
er, að fólkíð óttist stjórnandann -
og til þess að viðhalda þessum
ótta, verður furstinn að hafa her.
Herinn á að sigra fjandmennina
og kúga fólkið. Og herinn á að
sæta góðri meðferð, því að hann
er það eina, sem furstinn getur
treyst á.
Machiavelli hafði litla trú á
málaliðum .— þeir voru bæði frú-
lausir og ágjarnir. Aftur á móti
hvatti hann eindregið til þjóðlegra
herja og boðaði þá einföldu sögu-
skoðun, að hrun Rómaveldis hefði
byi’jað þegar Rómverjar leigði*
erlenda hermenn til þess að gegna
herþjónustu.
★ BÁÐHERRAR VINNI
SKÍTVERKIN
En furstinn skal vera gjafmildur
og gera góðverk til þess að afla
sér vinsælda og efla þar með yfir-
ráð sín. En öðru hverju- neyðist
hann til að sýna harðýðgi.
„Um leið og sigurvegarinn sezt
að völdum verður hann að í-
huga vandlega öll hugsanleg of-
beldisverk og vinna þau öll í
einu. Þá getur hann komizt hjá
því að vinna þau daglega.
Þessi hugmynd kemur fram ann-
ars staðar í annarri mynd:
„Öllu ofbeldi verður að beíta
einu sinni, svo að það komi
ekki eins hart niður. Það mun
valda minna hatri. Góðverlc niá
Iiins vegar vinna eitt í einu og
smám saman. Þannig munu.þau
virðast mikil”.
Önnur kunn tiivitnun er svohljóð-
andi:
„Furstinn verður að forðast að
refsa og vera vondur. Til þess
verður hann að nota ráðherra.
Því næst getur hann vikið ráð-
licrranum, og fengið þannig
orð fyrir miltíi”.
* MÚGURINN LÆTUR
GLEPJAST
En þekktasta skoðun Maéiiiav.
sem hann gerir .grein. fyrir, er su,
að. furstinn þurfi eklci að standu
við gefin heit. Hann segir, aO
fursti megi ekki hafa áhyggjúr af
því að svíkja lqfofð ef hann sjái
sér hag í því. Hann segir eun-
Frainh. á 13. síðu
ALÞÝÐUBLAÐIÐ — 3. janúar 1964 7