Alþýðublaðið - 29.06.1967, Blaðsíða 7

I
Gestur Guðfinnsson:
UNDIR BERU LOFTI
„Kerling ein á kletti sat
//
Kex-ling ein á kletti sat,
kletta byggði stræti,
veginn öllum vísað gat,
var þó kyrr í sæti.
ÞESSi gamli húsgangur um
vörðuna er sjálfsagt torráðnari
gáta þeim sem nú eru að vaxa
úr grasi heldur en kynslóð afa
okkar og ömmu og öðrum, sem
á undan þeim ferðuðust um
landið. Sú var tíðin, að vörð-
urnar gegndu þýðingarmiklu
hlutverki í samgöngumálum ís
lendinga og margur ferðamað-
urinn átti líf sitt undir einu
vörðubroti. Enda er sama hvar
farið er um fjallvegi Iandsins,
alls staðar getur að líta leifar
þessara fomu mannvirkja, sem
vfsuðu vegfarendum veginn í
þoku og vetrarbyljum, þegar
erfitt var að átta sig og halda
réttri stefnu.
Ein elzta frásögn íslenzk
um vörðuhleðslu mun vera sag
an um Rangaðar-vörðu, sem
skriáð er í Landnámu. Þar seg-
ir frá því, að Eiríkur í Goð-
dölum sendi þræl sinn, Röng-
uð ,suður á fjöll ,,í landaleit-
an. Hann kom suður til Blöndu
kvísla og fór þá upp með á
þeirri, er fellur fyrir vestan
Hvinverjadal og vestur á
liraunið milli Reykjavalla og
Kjalar og kom þar á manns
spor og skildi, að þau lágu
sunnan að. Hann hlóð þar
vörðu þá, sem nú heitir Rang-
aðarvarða".
Varða Rangaðar þræls hefur
að vísu aldrei fundizt, en fyrir
nokkrum árum kom Jón Ey-
þói-sson, veðurfræðingur, með
þá sk.emmtilegu skýringu á
málinu, að vestasta hraunstrýt-
an hjá gígnum í Kjalhrauni,
sem er að vísu 20 metra hiá,
kynna að vera sú Rangaðár-
varða, sem Landnáma talar
um, þótt með því sé raunar
heiðurinn hafður af þrælnum.
En ekki verður í allt séð. Þessi
tilgáta er ekki ósennileg,
hraunstrýtan er ekki óáþekk
vöi'ðu langt til að sjá. Allt um
það bendir sagan um Rangað-
arvörðu til þess, að slík mann-
virki hafi ekki verið með öllu
óþekkt, þegar Landnáma var
færð í letur.
Það væri hægt að skrifa
langt mál um yörður og vörðu-
byggingar á íslandi. Hér verð-
ur þó aðeins minnzt í örfáum
orðum ó vörðugerð á einum
fjallvegi landsins, þeim sem
einna næstur er okkur Reyk-
víkingum, þ.e. á Hellisheiði. En
gamli Hellisheiðarvegurinn,
úr Hellisskarði við Kolviðar-
hól austur á Kambabrún, er
einmitt gott dæmi um vel varð
aðan fjallveg. Á þeirri leið,
svona um það bil miðja vega,
var hin fræga Biskupsvarða,
fornt og mikið mannvirki.
Óvíst er með öllu hvenær hún
var hlaðin, en hennar er getið
í gögnum frá tárinu 1703, og
staðið mun hún hafa eitthvað
fram á 19. öld. Hún var full
sex fet á hæð og krosshlaðin,
þannig að skjól var undir
henni af hvaða 'átt sem vind-
urinn blés og afdrep fyrir
mann og fararskjóta, ef því
var að skipta.
Hins vegar eru vörðurnar og
vörðubrotin, sem nú eru sjáan
legar á Hellisheiði miklu
yngri, og er raunar enn til
bréf, sem sýslumaðurinn í Ár-
nessýslu ritaði hreppstjóra
Ölfushrepps á sínum tíma um
þessar vörðubyggingar. Það er
dags. 25. sept. 1817 og eru því
rétt 150 ár liðin síðan þessari
samgöngubót var komið á. í
raun og veru væri ekki óvið-
eigandi, að Árnesingar minnt-
ust þessa merkisafmælis með
dálítilli rjómatertuveizlu, ef
ekki á annan hátt.
Innihald sýslumannsbréfs-
ins var í stuttu máli fyrirskip-
un um ,,að uppfæra svo margar
vörður u allri Hellisheiði það-
an sem Kambar byrja og vest-
ur á Hellisskarð, að milli
þeirra séu ekki meir en hérum
bil 80 til 100 faðmar, að hver
varða sé í það minnsta 2 áln-
ir á hæð og að þessu verki sé
lokið innan 8da october næst-
komandi. Til að uppfylla þessa
svo nauðsynlegu vegaforbetrun
tilsegist hreppstjórum í Ölvesi
að tilhalda sveitar bændum að
gjöra verkið innan ákveðins
tíma. En tilstjórnar- og for-
göngumenn fyrir að verkið
gjörist með trú og dyggð
skikkast hér með af mér bænd
urnir: Gísli á Reykjakoti, Þor-
varður á Vötnum, Sæmundur
á Auðs'holti og Þórður á Núp-
um.“
Þessi „vegaforbetrun‘“ var
uppfyllt á tilsettum tíma og
vörðurnar hlaðnar, svo sem fyr
ir var lagt, urðu þær eitthvað
um eða yfir hundrað talsins.
Þær voru flestar hlaðnar úr
hellugrjóti, sem nærtækt er
þarna á heiðinni, og undirstað-
an föst og traust. Enda eru
margar þeirra ennþá uppistand
andi eða lítt hrundar, en sum-
ar hafa ekki staðizt forgengi-
leik tímanna og fallið í valinn.
Eftir er þó að geta merk-
asta mannvirkisins á þessum
fjallvegi, en það er hellukof-
inn, sem enn er hinn stæðileg-
asti. Hann er byggður við fert-
ugustu og fimmtu vörðu að
austan, á klöppinni þar sem
Biskupsvarða stóð fyrrum.
Hann mun hafa verið hlaðinn
ein'hvern tíma milli 1830 og
1840. Þetta er mjög sérstæð
bygging, borghlaðinn grjót-
kofi, dregst saman að ofan,
unz hann lokast alveg af 'helj-
armikilli hraunhellu. Hann er
jafn á allar hliðar um 1,85 m
og 2 m undir loft í mæninn. í,
honum mun hafa rúmazt 5-6
manns, ef samkomulag var
bærilegt.
Eins og áður segir, stendur
hellukofinn enn og mun eiga
fáa eða enga sína líka meðal'
sæluhúsa á landi hér. Eystri
dyrakampurinn er þó diálítið
farinn að gefa sig og kann að
þurfa einhveirar lagfæringar
við áður en langt um líður.
Nú eru tímarnir mikið
breyttir frá því þeir Árnesing-
arnir voru að tína liellublöðk-
urnar í vörðurnar á heiðinni
og hlaða kofann við Biskups-
vörðu. Vöiðurnar hverfa ein
af annarri og fráleitt stendur1
hellukofinn heldur að eilífu,
ef ekkert er að gert. Sömu
sögu er að segja af öðrum;
Fi-amhald á 15. síðu.
29. júní 1967 - ALÞÝÐUBLAÐIÐ 7