Alþýðublaðið - 25.04.1968, Blaðsíða 8

Sigurður A. Magnússon:
SÁÐ 1 VINDINN
Greinar og fyrirlestrar
Helgafell, Reykjavík 1968.
166 bls.
r - , ,
f BÓK ÞESSARI er nokkurt
úrval úr blaðagreinum og rit-
gerðum Sigurðar A. Magnússon-
ar um bókmenntir síðusíu átta
árin, 1959 — 67, en á þessum tíma
var hann framan af aðalbók-
menntagagnrýnandi, siðan leik-
listargagnrýnandi Morgunblaðs-
ins. „Ritsmíðarnar eiga það sam-
merkt að þær varða allar ís-
lenzkar bókmenntir, og þó eru
hér engir beinir ritdómar,” segir
höfundur 1 formála. Að þessu er
nokkur eftirsjá. Það er þrátt
fjrir fyrir allt í umræðu um ein-
stök skáldverk, sögur, kvæði,
leikrit, sem gagnrýnandi lætur
ljós sitt skína skærast; og á
skilningi, mati einstakra skáld-
verka hljóta að byggjast allar
víðtækari ályktanir hans um
hvem höfund, hvert tímabil,
strauma og stefnur í bókmennt-
unum. En um þeSsa undirstöðu
hugmynda hans veitir bók Sig-
urðar A. Magnússonar sem sagt
litla vísbending.
Hvað hefur hann þá' til mál-
anna að leggja? Aðalefnið í bók-
inni er almenn umræða, yfir-
litsgreinar og framsöguerindi á
málfundum, deilugreinar í fram-
haldi þeirra, um bókmenntir
seinni ára, einkum skáldsagna-
og Ijóðagerð, allt frá stríðslok-
um; og ásamt henni greinar um
fjóra höfunda, Gunnar Gunn-
arsson og Tómas Guðmundsson
á afmælisdögum þeirra, almenn-
,ar nthugasemdir um Hallldór
Laxness og um Guðberg Bergs-
son og Tómas Jónsson, metsölu-
hók. Sigurður A. Magnússon er
almennt talað ánægður með
Ijóðagerð á íslenzku nú á dög-
um, finnst formbreyting ljóðs-
ins á síðustu tuttugu árum vel
; hafa tekizt; hann er að sama
skapi óánægður með skáldsög-
una, sem hann kallar „stagnerað
form” á íslenzku, og gagnrýnir
skáldsöguhöfunda fyrir fast-
heldni við einhæft og úrelt sögu-
snið, umiiðin söguefni. Ekki
skal mótmælt þessum almennu
skoðunum höfundar, fjarri því.
En mér virðist að þær leiði
hann á einkennilega afvegu víða
þar sem hann víkur að einstök-
um höfundum — t. a. m. Hall-
dóri Laxness í framsöguræðu á
stúdentafundi um „bókmennt-
irnar, síöðu þeirra og stefnu”
1963:
„Það er kominn tími til að
segja það, þó það þyki eflaust
argasta villukenning, að íslenzk-
ir skáldsagnahöfundar hafa í
mörgum atriðúm brugðizt þeirri
meginskyldu að færa út kvíar
íslenzkra bókmennta, og er Hall-
dór Laxness þar nærtækt dæmi.
Fyrsta veigamikla skáldsaga
hans, Vefarinn mikli frá Kasm-
ír, var viðburður í íslenzkum
bókmenntum, sem hefði átt að
greiða nýjum straumum leið inn
í skáldskap íslendinga, en skáld-
ið kaus að snúa við blaðinu og
helga krafta sína hinni svo-
nefndu þjóðlegu hefð epískra
skáldsagna. Ég er ekki að kasta
neinni rýrð á ótvíræða snilld
Laxness í s'tíl, hugarflugi og
efnistökum. Hann hefur unnið
það minnisverða afrek að rekja
svo til öll hin klassísku stef ís-
lenzkra bókmennta, tekið til
meðferðar sjávarþorpið, kot-
bóndann, alþýðuskáldið, draum-
sýn þjóðarinnar í niðurlæging-
unni, hetjusöguna fornu, út-
þrána og frægðarljómann, ævin-
týrið og páradísarleitina, skringi-
legheit og rótfcygi nútímans.
Samt virðist mér, þegar ég lít
yfir glæstan feril hans, að hann
hafi kosið auðveldari leiðina, af-
salað sér hinu erfiða hlutverki
nýskaparans og brautryðjand-
ans í íslenzkum bókmenntum.
Fyrir mann sem býr yfir snilli-
gáfu er auðveldara að vinna hylli
lýðsins með því að fara troðn-
ar slóðir en ötroðnar.”
Hér er sitthvað að athuga. í
fyrsta lagi það að sú „þjóðlega
liefð” skáldsagnagerðar sem Sig-
urður áfellir Halldór Laxness
fyrir að^hlíta, væri alls ekki til
án skáldsagna hans, þeirra sem
Sigurður telur að Laxness hefði
ekki átt að skrifa. Halldór Lax-
ness leiðir til lykta og fullkomn-
ar þá epíska hefð í sagnagerð
sem grundvölluð var með sögum
Jóns Trausía, Gests Pálssonar
og Jóns Trausta, hvað sem líður
skyldleik þeirrar hefðar við ís-
lendingasögur sem höfundur
talar um af litlu raunsæi. Hin
klassísku stef sem hann segir
BÆKUR
Halldór rekja væru vissulega
ekki „klassísk” án þessara skáld-
sagna hans, og koma sum hver
ekki fyrir annars staðar. í öðru
lagi er hæpið að mikla fyrir sér
byltingargildi Vefarans mikla
þó áreiðanlega hafi mikil nýjung
verið að bókinni þegar hún kom
út. Sálfræðilegar skáldsögur af
gerð Vefarans höfðu áður verið
samdar á íslenzku, þó þessi
æskutilraun Halldórs Laxness
yrði stærst í sniðum allra þeirra
verka; og það er öldungis óvíst
að slík sögugerð hefði komizt til
meiri þroska í íslenzku samfé-
lagi millistríðsáranna. Tveir höf-
undar sem urðu fyrir meiri á-
hrifum af borgaralegri raim-
sæisstefnu Einars H. Kvaran,
Guðmundur Kamban og Gunnar
Gunnarsson, tóku báðir upp ep-
ískan söguhátt erlendis einmiít
á blómaskeiði sálfræðilegra
skáldsagna.
í umsögn Sigurðar A. Magn-
ússonar um Tómas Guðmunds-
son í sama erindi kveður við
sama tón: „hann virðist hafa
kosið að beygja hjá erfiðleikum
og baráttu brautryðjandans og
velja sér heldur hið hægara
hlutsikpti þjóðskáldsins sem all-
ir dá og virða í krafíi hefðar-
innar.” í grein um Tómas sex-
tugan, sem ei var prentuð í
Skirni, telur höfundur hann
hafa vanrækt „streng hins
myndræna táknmáls, symból-
isma” í ljóðum sínum. „Mér býð-
ur í grun að Tómas hefði getað
fært út kvíar íslenzkrar ljóð-
listar miklu meir en raun varð
á, hefði hann fyrr leitað á vit
symbólismans þó víða bryddi að
vísu á áhrifum hans í ljóðum
Tómasar,” segir Sig. Við þessa
skoðun þykir mér einkum að at-
huga að hún byggist á einhliða
ofmati á rómantísku táknskrúði
Fljótsins helga, þarf minnsta
kosti rækilegri rök fyrir því
mati til að fallast á það, og þetta
mat virðist að sínu leyti stafa af
óglöggum hugmyndum höfundar
um mögulega „byltingu” ljóðs-
ins fyrir daga Tómasar og Dav-
íðs Stefánssonar. Þeir Davið og
Tómas hafa þó hvor um sig
verið nýstárlegri höfundar í upp-
hafi en við gerum okkur grein
fyrir sem nú lesum þá, samsam-
aðir ljóðmáli þeirra. í ritgerð
sinni um Tómas, sem Sigurður
A. Magnússon rekur rækilega í
sinni grein, fjallar Kristján
Karlsson einmitt ýtarlega um
endurnýjun málfþrsms, skáld-
legstungutaks á íslenzku í Fögru
veröld sem efalaust er einn mik-
ilsverðasti þátturinn í Ijóðum
Tómasar og áhrifameiri en nú
liggur í augum uppi. Það var
áreiðanlega ekki að ástæðulausu
að Steinn Steinarr sendi Tóm-
asi Guðmundssyni fyrstu kvæði
sín „með þakklæti fyrir lánið.’'
Þessar og fleiri skoðanir Sig-
urðar A. Magnússonar í þessari
bók kunna að lýsa eðlilegri víg-
stöðu í umræðum líðandi stund-
ar, málflutningi og málsvörn
Sigurður A. Magnússon.
um þeirra sem honum er víða
fyrir ungum höfundum og verk-
ofarlega í sinni; hann ræðir til
að mynda viðleitni ýmsra yngri
Ijóðskálda mjög hófsamlega og
skynsamlega í grein um „ferska
ljöðlist” frá 1959. En þær stand-
ast ekki rækilegri umræðu eða
skoðun; þær eru fyrst og fremst
mótaðar íil umræðu um aðra
hluti, aðra liöfunda í vörn eða
sókn fyrir þá; þær leggja raun-
verulega ekki til mála þeirra
höfunda sem þó er verið að tala
um. Fáorðar umsagnir höfundar
um ýmsa yngri höfunda í yfir-
litsgreinum og erindum hans
gjalda þess að sama skapi að
honum virðist mest í mun að
tíunda menn og verðleika
þeirra; kynna þá fremur en
kanna, reyna að lýsa og skil-
greina verk beirra og meta það
sem þeir hafi fram að færa.
í Sáð í vindinn er ennfremur
syrpa smágreina um ýmis efni
og tvö útvarpserindi á ensku um
Skáldatíma Halldórs Laxness,
og skiptir fæst af þessu máli.
Þar á meðal eru þó nokkrar
greinar um gagnrýni, fróðlegar
um viðhorf höfundar síns sem
að jafnaði eru smekkleg og við-
felldin það sem þau ná. En ekki
er mér ljóst hvað hann á við
þar sem hann telur hlutverk
vellukkaðs gagnrýnanda „að
gefa lesanda „tilfinningu” fyrir
verkinu án tillits til minna per-
sónulegu skoðana á höfundinum
og verkum hans.” Viðbrögð
Framhald á bls. 14.
j 1 Halldóra B. Björnsson:
VIÐ SANDA
Helgafell, Reykjavík 1968.
r - 86 bls.
í FIMMTA OG SÍÐASTA
KAFLANUM í bók Halldóru B.
Bjömsson eru nokkur minning-
arstef eftir látið fólk og ásamt
þeim ein þrjú kvæði um dauð-
ann, almennara eðlis. Þar á
meðal er kvæði sem nefnist Og
þá rigndi blómum:
Þessi blóm sem ég fékk?
Ég er burtsofnuð eins og gengur,
það bar að með öðrum hætti
og fyrr en mig varði.
þó er ekki að sakast um það
að ég lifði ekki lengur,
það er lakast hve oft ég var dauð
á meðan ég hjarði.
Mín ljóð voru fá
og þau týndust og lentu hjá
tröllum .
En tíminn fór lengstum
í sýsl við að baka og sírokka,
því bráðlát spurning
var efst á baugi hjá öllum:
Hvort áttu ekki kaffi
eða brauð — eða heillega
sokka?
En síðan ég hvarf þeim
er leitað að ljóðum og bögum
með langsóttri nákvæmi,
sérhvert blaðsnifsi kroppað
en forðast að nefna
þau ókjör af eldunardögum
og yfiríaks firn
af böslum sem ég hef stoppað.
Ætli gæti ekki mörg skáldlega
sinnuð kona fyrr og síðar tekið
undir þetta kvæði, þótt með því
að hæfileikum sínum v’eittist
lítið svigrúm við daglegt hlut-
skipti, öllum þeim eldunardög-
um og böslunarstopp sem hefð-
bundið hlutverk húsfreyju felur
í sér. Efnið er alvarlegí þó
Halldóra B. Björnsson bregði
því upp með góðlátlegri gléttni.
Og raunar eru á því tvær hlið-
ar eins og hverju máli öðru.
Þegar konan í kvæðinu er burt-
sofnuð eins og gengur — þá er
farið að vandræðast út af kvæð-
um hennar sem enga stund mátti
ætla meðan hún. var lifs, sem
týndust og lentu hjá tröllum, og
þá man enginn lengur sjálft ævi-
verk hennar, daglegt og stund-
legt hversdagsstarfið. Þá fyrst
er hún orðin að „skáldi”! í sínu
smáa, notalega broti bregður
þetta kvæði upp efni sem nægja
mundi í heilan róman.
Kveðskapur Halldóru B.
Björnsson er sjálfur þesslegur
að hann sé til orðinn við þess-
legar aðstæður sem kvæðið lýs-
ir, tómstundaverk, mótað af
snoturri hagmælsku, snyrtilegu
málfari. Laklegast þykir mér
henni takast upp þar sem hún
leitast við mesta mælskulist, eins
og sumum kvæðum fyrsta kafla
út af heims- og þjóðmálunum.
Ástaljóð og barnagælur hennar
í öðrum og þriðja kafla eru hins
vegar smekklega gerð mörg
hver þó ekki sé þetta viðurhluta-
mikill skáldskapur. Halldóra leit-
ast við ýmsa tilbreytni í ljóð-
máli og kveðandi, yrkir bæði
laust og bundið ef svo má segja,
en augljóslega hefur kvæðagerð
hennar og kveðskaparáhugi mót-
azt við hefðbundinn smekk. Bezt
þykir mér henni einatt takasí
þar sem mál hennar er einfald-
ast, án neinnar ofurkröfu forms-
ins, með eða án stuðnings af
ljóðstöfum; dæmi þess háttar
kvæða eru í morgun, í fyrsta
kafla, Þess vegna, í öðrum,
Þreyðum við þorrann, í þriðja,
Síðasta biðin, í fimmta kafla
þessarar viðfelldnu bókar. Ó. J.
3 25. apríl 1968. — ALÞÝÐUBLAÐIÐ