Þjóðviljinn - 29.12.1974, Blaðsíða 16

16 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 29. desember 1*74.
glens
Þetta gerðist i London, þegar
loftárásirnar voru i algleymingi i
siðari heimsstyrjöldinni. Það var
blásið i loftvarnarflauturnar og
fólk tók til fótanna niður i loft-
varnarbyrgin.
Mitt i öllum sprengingunum
kom heimavarnarmaður
hlaupandi og stakk höföinu inn
um dyrnar á einu byrginu:
— Eru nokkrar vanfærar konur
hér!
— Það er ekki gott að seg ja! Við
erum bara búin að vera hér i
nokkrar minútur...
-O—
Okkur hafa verið sendar eftirfar-
andi reglur, sem sagðar eru hafa
veriö festar upp á árshátiö
ákveöins fyrirtækis hér i borg:
Heiðruðu gestir!
Vinsamlegast fylgið
neðanskráðum reglum.:
1. Snæðið aðeins af eigin diskum.
2. Halliö yður ekki upp að þeim er
næstur yður situr, þegar gólfið
byrjar að rugga.
3. Reynið að komast hjá þrengsl-
um undir borðunum. Skriðið til
hægri.
4. Hlifið tönnunum — bitið ekki i
glösin.
5. Vinsamlegast skilið hvitum fII-
um i fatageymsluna.
6. Bleikum krókódilum ber að
sleppa i salerniö. Munið eftir að
toga i snúruna.
7. Eiginkonum annarra ber að
skila fyrir dagrenningu.
8. Komið aftur, ef þér ratið ekki
heim. Það er engin skömm að
snúa við.
Það var silfurbrúðkaupsveisla I
samkomuhúsinu, og margar
ræður voru haldnar. Að siðustu
stóð Jóhann upp og sló i glasið.
Hann stóð um stund og var I
vandræðum með að byrja. Svo
sagði hann:
— Mér liður eins og mýflugu i
nektarnýlendu. Ég veit hvað ég
ætla að gera, en ekki hvar ég á að
byrja.
—O—
Konan kom með mjög óvenju-
legt tilfelli til læknisins. Innan á
lærunum voru grænir, hringlaga
blettir. Það var ekki viðlit að fá
þá brott.
Læknirinn rannsakaði þetta
vandamál rækilega og spurði
svo:
— Hvað gerir maðurinn yðar?
— Hann er sigauni.
— Huh, það er nú meiri sigaun-
inn, Eyrnahringirnir hans eru
ekki einu sinni úr gulli!
—0—
Lesandi segir okkur, að hann
hafi verið staddur i stórverslun
erlendis. Tvær afgreiðslustúlkur
voru að taka til I hillunum, enda
var liðið nærri lokunartima, að
loknum löngum og ströngum
vinnudegi.
Skyndilega glumdi viö klukku-
spil, sem táknaði, að nú skyldi
lokað.
— Heyrirðu, sagði önnur stúlk-
an við hina — þeir eru að spila
lagið okkar!
Það er kunnur siður viða um
heim, að menn kveiki sameigin-
lega elda við ýmis tækifæri. Að
elsta stofni er þetta sjálfsagt
runnið frá þeirri einföldu þörf,
að ættsveitin sat saman við eld
til að orna sér og steikja mat
sinn. En þegar samfélagshættir
þróuðust og hver fór að búa
meira að sinu, varð hinn
sameiginlegi eldur fremur til
hátiöabrigða og fékk þá um leið
trúarlegra inntak og Ivaf. En
allir þekkja, hve hugur fólks
hristist vel saman kringum eld,
þótt ekki sé nema i stuttri úti-
legu.
Viða er um að ræða árlegar
brennur, en það er mjög mis-
jafnt á hvaða tima þær eru
haldnar. Algengustu brennu-
dagar I Evrópu eru kyndilmessa
(2. febrúar), föstuinngangur,
pálmasunnudagur, sklrdagur
páskadagur, Valborgarnótt
(aðfaranótt 1. mai), krossmessa
á vori (3. mai),
uppstigningardagur, hvita-
sunna, þrenningarhátiö, Jóns-
messa, Olafs vaka helga,
höfuðdagur, Mikjálsmessa,
allraheilagramessa og
Nikulásarmessa (6. des.). Auk
þess eru i katólskum löndum
Suður-evrópu einkum hafðar
brennur á messudegi þess dýr-
lings, sem er verndari viðkom-
andi þorps, borgar eða héraðs.
Venjulegast eiga þessir eldar að
hrekja burt illa anda eða stuðla
að árgæsku og góðu heilsufari.
Fyrsta heimild um slika
brennu á Islandi er ekki fyrr en
frá lokum 18. aldar, og þá eru
það piltar i Hólavallaskóla i
Reykjavik, sem fyrir þvi standa
á gamlárskvöld. Sveinn læknir
Pálsson segir svo frá i Ferðabók
sinni árið 1791:
,,A aðfangadagskvöld jóla
skreyta skólapiltar skólann
ljósum með ærnum kostnaði eft-
ir efnahag þeirra. Alls eru sett
upp um 300 kerti I tvöfalda röð
meöfram gluggum og i ljósa-
hjálma I loftinu. Sérstaklega er
kennarapúltið skreytt með ljós-
um, lagt silki og öðrum slikum
útbúnaði. A gamlárskvöld halda
þeir brennu á hæð einni skammt
frá skólanum, sem þeir kalla
Vulkan. Er brennan svo stór, að
hún sést úr margra milna
fjarlægö.”
Umrædd hæð er að llkindum
Landakotshæðin, sem þá hefur
ÁRNI BJÖRNSSON
ÞJÓÐFRÆÐAGUTL
BRENNUR OG VITAR
sennilega ekki verið eins slétt að
ofan og nú er.Vera má, að,
skólapiltar á Hólum og i Skál-
holti hafi kveikt brennur um
áramót, áður en skólarnir voru
fluttir til Reykjavikur, þótt
heimildir um það hafi enn ekki
veriö dregnar fram.
Það þarf hinsvegar engum að
koma á óvart, þótt brennur tlðk
ist ekki á Islandi fyrr en þetta.
í eldiviðarleysinu og timbur-
skortinum var hvert snifsi, sem
brunnið gat, lengstum of dýr-
mætt til að ráðlegt væri að eyða
þvi I þesskonar leikaraskap.
Maður getur jafnvel orðið svo
grallaralegur I hugsun að telja
ástæðu þess, að galdrabrennur
voru algengri á Vestfjörðum en
annarsstaðar fremur vera gnótt
rekaviðar á Ströndum, heldur
en ofsóknaræði Þorleifs Korts-
sonar lðgmanns.
llok 18. aldar hafði Reykjavlk
hinsvegar vaxið svo, að þar hef-
ur verið orðið til töluvert af
rusli, sem máttibrenna,ogenn i
dag eru áramótabrennur okkar
einskonar hreinsunarhátiðir.
Auk þess var þá búsett meira
fjölmenni á einum stað en áður
haföi þekkst hér á landi. Ekki
fara þó frekari sögur af ára-
mótabrennum i Reykjavik
framan af .19. öld, enda var
skólinn þá lengstaf á Bessa-
stöðum. Hinsvegar minnist Þor-
valdur Thoroddsen þess frá þvi
um 1870, að á gamlárskvöld
væru blysfarir með álfadansi og
skripabúningum á Tjörninni eða
Hólavelli. Þá er þess getið, að
skólapiltar á Möðruvöllum
nyrðra hafi haldið allmikla
brennu á gamlárskvöld 1881, og
heimildir eru um áramóta- eða
þrettándabrennur i Hafnarfirði
og á Seyðisfirði frá þvi fyrir
aldamót. Þannig hefur þessi
siður smámsaman breiðst út til
bæja og þorpa.
En þótt þessi siður muni eiga
upptök sin I þéttbýli, verður
hann býsna fljótt vinsæll sum-
staðar I sveitum úti, að þvi er
virðist einkum á Suðurlands-
undirlendinu og við Breiðafjörð.
Elstu áramótabrennur I sveit,
sem enn hafa borist spurnir af,
munu undan Eyjafjöllum frá
þvi um 1885. Arið 1892 er Helgi
Magnússon kaupmaður á ferða-
lagi á gamlárskvöld og taldi þá
21 brennu i Grimsnesi og Flóa.
En vel staðsett kona á Rangár-
völlum kvaðst eitt þrettánda-
kvöld um aldamótin hafa talið
60 brennur með öllum sjón-
deildarhring frá Eyjafjallajökli
að Hellisheiði, frá Heklu fram
að sjó.
Frá þvi um aldamót eru lika til
heimildir um áramótabrennur I
Breiðafjarðareyjum, Barða-
strandarsýslu og á Skarðs-
strönd. En þá þessum slóð-
um voru þær yfirleitt kallaðar
vitar, en það er raunar sama
orðið og Færeyingar nota um
elda þá, sem þeir kveiktu sem
kallmerki til að skýra frá
grindavöðu eða öðru mikilvægu
tildragelsi. Reynt var aðkveikja
vitana sem næst á sama tima,
kl. 6 á kvöldin, og sá þá hver til
annars kringum flóann og úti á
honum miðjum. Ef einhver
kannast við éþekkar venjur úr
öðrum byggðarlögum, mætti
hann gjarnan láta af þvi vita.
Annars er hætt við að sú verði
þjóðsagan um upphaf álfa'-
brenna i sveitum á íslandi, aö
það framtak hafi mest verið
bundið viö sunnlendinga og
breiðfirðinga.
Það veldur nokkrum
þankabrotum, hversvegna ára-
mótin verða einmitt fyrir valinu
sem brennutimi á Islandi. Það
er mikil árátta ýmissa fræði-
manna að telja helst allar sið-
venjur og alla menningu inn-
flutta, en ekki heimatilbúna,
gott ef allt það skásta á ekki að
vera komið með svokallaðri
kristni eins og það er nú þokka-
legt. En hér er ekki auðugt um
fyrirmyndir i nágrannalöndum.
Hvergi á Norðurlöndum eru
brennur almennar á gamlárs-
kvöld eða þrettánda, svo að
varla höfum við lært þetta af
danskinum og fjanskinum né
heldur elsku bestu frændum
okkar norðmönnum. í þessum
löndum ber mest á Val-
borgarnótt, hvitasunnunni,
Jónsmessu og Olafsmessu (29.
júli). Helst er það norður i Skot-
landi, sem vart verður við
brennur á nýársnótt og
þrettánda (keltar?), siöan I
Portúgal og á Norður-Spáni
(baskar?) og alveg sérstaklega
er þetta útbreitt I héraðinu fyrir
botni Adriahafs á landamærum
ítaliu og Júgóslaviu. Þá ber
einnig nokkuð á þessu i Litlu-
Asiu, Kákasus og á stöku stað I
Rússlandi.
Það yrði þvi að gera ráð fyrir
nokkuð krókóttum menningar-
straumum, ef á þá ætti að trúa.
Manni kemur t.d. herkúlakenn-
ingin I hug. En gæti nú ekki ver-
ið, að sviplikt samspil náttúru-
aðstæðna og samfélagsað-
stæðna á öllum þessum stöðum
ætti sinn þátt i tilurð sið-
venjanna og meiri ástæða væri
til að hyggja nánar að þeim
hlutum en öllu bullinu um
menningarstraumana?
— Sem svar við heiðruöu bréfi yðar, dagsettu ...