Þjóðviljinn - 17.12.1983, Blaðsíða 4

4 SIÐA - ÞJOÐVILJINN Helgin 17.-18. desember 1983
bókmenntir
Þessi fátæki
bóndi norður við
heimskautsbaug
Arni
Sigurjónsson
skrifar
Þorgils gjallandi:
Ritsafn, 2. bindi,
Gamalt og nýtt, Upp við fossa.
Jóhanna Hauksdóttir og
Þórður Helgason sáu um útgáfuna.
Skuggsjá 1983.
Þorgils gjallandi, sem hét réttu
nafni Jón Stefánsson, fæddist árið
1851 í Mývatnssveit og bjó þar því
sem næst alla sína tíð sem vinnu-
maður og einyrki; hann var og
lengi hreppstjóri. Þorgils varð
snemma munaðarlaus og komst því
lítið í skóla, en meðfram búskap
skrifaði hann ákaflega merkilegar
bækur. Þorgils tók þátt í grósku-
miklu menningarstarfi Þingeyinga
á seinni hluta 19. aldar. Hann og
þeir Huldufélags- og Þjóðliðsmenn
ræddu um stjórnmál og menningu,
og þeir keyptu, lásu og krufðu
margt erlendra merkisbóka, sem
einatt fluttu róttækan boðskap.
Þeir voru fríþenkjarar, afneituðu
kirkjunni og trúðu á skynsemi og
réttlæti. Þessir brautryðjendur
kröfðust ekki einasta sjálfstæðis og
frelsis handa þjóðinni heidur og
handa einstaklingunum.
Þorgils gjallandi varð kunnastur
fyrir skáldsögu sína Upp við fossa
og hinar vinsælu dýrasögur. Nú er
komið út 2. bindið af heildarútgáfu
á verkum hans, og eru í því sögunar
Gamalt og nýtt og Upp við fossa. í
fyrsta bindi þessarar útgáfu eru
dýrasögur og fleira, ásamt langri
ritgerð um skáldið eftir Þórð
Helgason bókmenntafræðing. Rit-
gerð Þórðar er ákaflega skemmti-
leg og fróðleg á allan hátt, og vel til
þess fallin að efla skilning á höf-
undarverkinu. Er þar gerð grein
fyrir raunsæisstefnunni, sem er ein
höfuðforsenda verksins, svo og
menningarvakning Þingeyinga,
ævi Þorgils og stfleinkennum verka
hans. Eitt atriði, sem mig langar þó
að nefna varðandi rannsókn Þórð-
ar, er að ekki er víst að hugtakið
impressjónismi hafi þar neina þýð-
ingu nema flækja málið. Þetta
hugtak virðist vera sótt í rit eftir
Sven Möller Kristensen, en eykur
tæpast skilning á sögum Þorgils
gjallanda. í ritgerð Þórðar er ann-
ars sérlega skemmtilegt að lesa um
viðtökurnar á verkum skáldsins, og
er þetta gott dæmi um hvernig nota
má viðtökuheimildir til að gera
verk skiljanlegra. Sögur Þorgils
voru teknar sem árás á kirkjuna og
hjónabandið, og þótti sumum boð-
skapur þeirra jafnvel beinast gegn
mannfélaginu sjálfu. í þeim er
kvenfrelsisboðskapur, en skv.
Guðmundi Friðjónssyni voru það
einkum húsfreyjurnar sem löstuðu
söguna. Matthías Jochumsson
kvaðst vera hræddur um að lestr-
arfélög Þingeyinga „kaupi vel
margt tiltölulega af útlendum óróa-
og frekjubókum, neikvæðum (neg-
ativ) og niðurrífandi ritum“. Sé
hættulegt fyrir íslendinga að sækj-
ast eftir slíkum „útlendum óaldar-
bókum, þó vel samdar sjeu á sinn
hátt“.
Sagan Gamalt og nýtt (1892) er
stutt skáldsaga eða löng smásaga.
Greinir hún frá því að ung og efnuð
stúlka, Sigríður að nafni giftist séra
Guðna, prestinum í sveitinni.
Hann reynist drykkfelldur og held-
ur framhjá. Von hennar um að
klerkur haldi áfram að vera
skemmtilegur eftir að hann er
kominn í höfn hjónabandsins
reynist tál og sömuleiðis sú von að
ástin komi eftir vígsluna úr því hún
var ekki komin fyrir hana. Hún
hættir því að samrekkja honum,
hann drekkur þá enn meira og
eignast framhjábarn. Hún fellir
hug til ungs og prestlærðs efnis-
bónda í grenndinni, en áður en efn-
isbóndi og Sigríður nái að eigast
verða þau fyrir barðinu á illmælgi
sveitunga og hún deyr úr innan-
skömm.
Upp við fossa (1902) er viðameiri
og fjallar um Iík efni; rétt ástarinn-
ar, hræsni klerka, sveitalífið, for-
dóma almennings, galla hjóna-
bandsins. Hinni snauðu Gróu, sem
giftist til fjár fyrir sjálfa sig og ætt-
menni, finnst hún hafa verið seld.
Hún verður skotin í ungum og sæt-
um Geirmundi á næsta bæ, og þau
kyssast og hafa samræði, að ætla
má. Strákur tekur sig svo til og
slítur sambandinu en gerist í stað-
inn hugfanginn af Þuríði prests-
dóttur og sefur hjá henni. Þegar
klerki verður Ieynileg trúlofun
þeirra Ijós upplýsir hann við Geir-
mund prívat að þeir séu feðgar og
parið því hálfsystkini. Sambandið
rofnar, Geirmundur leggst í
brennivín og hatar prestinn föður
sinn. í sögulok er Þuríður veik, lík-
lega af harmi fremur en þungun,
enda birtist sálaráföll jafnan í
líkamlegum krankleika hjá Þorgilsi
líkt og í íslendingasögum.
Þorgils Gjallandi
Eins og fram gengur af textanum
var Þorgils fróður um samtímabók-
menntirnar, og það svo furðu sætir
um fátækan bónda uppi við
heimsskautsbaug. Reyndar var
honum legið á hálsi fyrir að monta
sig af fróðleiknum með fleipri um
bókatitla í Gamalt og nýtt, en því
var svo svarað til að þetta væri að-
eins raunsætt, þetta væru nú einu
sinni bækur úr lestrarfélaginu
nyrðra. En þessi fróðleikur skálds-
ins birtist einnig í færni hans við að
nota stflbrögð sem lítt voru þekkt á
Islandi um þetta leyti. Hann bregð-
ur t.d. fyrir sig að skrifa upp hug-
renninga persónanna í brengluðu
röksamhengi (innra eintal), hann
heggur til setningar og tekur m.a.
burt frumlagið til að auka hraðann
á stílnum, og hann lætur mennta-
fólk tala útlenskuskotið mál. Ann-
ars er frásagnarhátturinn þannig að
söguhöfundur Ies hugsanir þeirra
persóna sem hentar hverju sinni.
Samfélagið sem sögur Þorgils
gjallanda lýsa er hið formfasta
bændasamfélag á upplausnarskeiði
þess. Erlendar bækur (Strind-
berg), flytja inn í sveitina þá hug-
mynd að hjónabandið eigi ekki ein-
göngu að vera fjárhagsleg stofnun
heldur einnig tilfinningaleg. í stað
þess að vera ambátt eiginmannsins
eigi konan að vera félagi hans og
uppbyggilegur viðmælandi. Engu
að síður er siðfræði kristninnar
fastur grundvöllur Þorgils, einnig í
þessu efni; hann leggur aðeins
megináherslu á mannúðarsjón-
armið hennar, - rétt eins og hann
vildi sýna dýrum, ekki síst hestum,
mannúð. Hesturinn hjá hpnum
hefur reyndar sérstöku hlutverki
að gegna sem stöðutákn og jafnvel
kyntákn, og fallegir ungir menn
ríða feiknalegum gæðingum sem
heita Rauður og Blossi.
Ástamál fólksins þarna ganga
eftir athyglisverðu mynstri. Kirkj-
an hefur algerlega virkjað hvata-
fullnægingu þess: brúðkaup, erfi-
drykkjur, skírnarveislur, jól og
páskar - hátíðisdagar kirkjunnar -
eru einu tækifærin, að réttum frá-
töldurri, sem fólkið hefur til að hitt-
ast. Og þá er slett úr klaufunum,
drukkið áfengi, dansað, tekið í spil
og hlýlegar augnagotur sendar
þvers og kruss. Að öðru leyti er
lífið þrældómur hjá því. Þegar karl
og kona fella hugi saman, gengur
það eftir þessari formúlu, að þeirri
staðreynd gefinni að konan sé orð-
in gjafvaxta og karlinn eygi fjár-
hagsgrundvöll búskapar: (1)
augnagotur, máttleysi í hjám,
dreyrroði, (2) snerting handa, (3)
snerting mittis, andardráttur og
hjartsláttur hins er skynjaður, (4)
koss, (5) samfarir. Augnagoturnar
í sögunum eru óteljandi áður en
haldið er út í hin alvörumeiri stig
tildragelsisins.
Reiðin sem sögunar vöktu staf-
aði, að ég held, ekki fyrst og fremst
af klámfengi höfundarins. Á einum
stað í bókinni segir að Geirmundur
kyssti brjóst Þuríðar og „tapaði
aílri skynsamlegri hyggju og athug-
un“. Áð svo búnu kemur þessi
fjálglega samfaralýsing: „......“
(bls. 208) og endist heila línu í nýju
heildarútgáfunni. Reiði lesend-
anna held ég að hafi frekar stafað
af því að sagan segir ástlausum
hjónaböndum stríð á hendur, en sá
boðskapur var efnahagslega og
pólitískt viðsjárverður í fátæku og
eftir því formföstu samfélagi, þar
sem ekki var dugandi aðferð til að
tryggja hag lausaleiksbarna. Og
mörgum mun hafa þótt súrt í broti
að því væri haldið fram í sögu, sem
þóttist vera raunsæ, að sveitafólk
stundaði svona mikinn lausaleik,
þ.e.a.s. fullorðnir lékju lausum
hala og börnin látin leika í reiði-
leysi. En skyldi Þorgils ekki hafa
séð það efni af meiri skarpskyggni
en þeir sárreiðu?
Hugmyndir þeirra Strindbergs
um hjónasamninga til nokkurra
ára í senn í stað ævihjónabands eru
skemmtileg hugvekja. Vekja í dag
frekar bros en hneykslan. Líklega
eru harla margir þegar búnir að
framkvæma þá hugmynd, en sé
svo, getur ástæðunnar naumast
verið að leita í frekjubókum einum
saman.
Arni Sigurjónsson.
Hinn mannlegi grundvöllur
Arni
Bergmann
skrifar
William Heinsen.
Ráð við illum öndum.
Þorgeir Þorgeirsson þýddi.
Mál og menning 1983.
Ég hefi stundum tekið það fram
áður, en það er rétt að ítreka það,
því ekki er allt vont sem komið er í
hefð: á hverju hausti er íslenskum
lesanda boðið í veislu sem er hon-
um holl og góð með nýju bindi af
Heinsen í Þorgeirsþýðingu. Verð-
ur ekki lengur reynt að finna orð
sem hæfi þeirra jákvæðu og upp-
byggilegu iðju: að minna okkur á
að tilveran er skáldleg - um leið og
við fáum grun um að ekkert það
sem er nokkurs virði fæst með
auðveldum hætti.
Sem fyrr erum við í þessum sög-
um hér að lesa um ástiria og
dauðánn í Þórshöfn og líka um
gleðina og það tvöfalda líf sem það
fólk lifir sem Heinesen fer höndum
um. Og sem fyrr vitum við að Þórs-
höfn er nafli heimsins og að þar eru
allar þjóðir og allar manngerðir
saman komnar til að skála við góða
drengi í skáldamiði. En grípum þá
niður í síðustu sögu þessarar bókar
sem heitir Flugur. Þar segir frá rit-
höfundi sem er kominn til Frakk-
lands og ætlar að fara að skrifa
„skemmtileik í upphöfnum stíl“,
einskonar helgisögu sem gerist í
senn á miðöldum og í samtíðinni -
en lendir í staðinn í hinni undarleg-
ustu og skrautlegustu viðureign við
flugur Frakklands. En áður en þau
ósköp dynja yfir veltir sögumaður
vöngum yfir skemmtileik sínum og
því ferska og mikilfenglega lífi sem
hann vill höndla í honum, talar um
líf sem er „barmafullt af eftirvænt-
ingu“ um heimsmynd sem er
„byggð á stórbrotnu djúpu ein-
földu samræmi“. Þetta þráir hann
einsog eyðimerkurfari vatn og
hann bætir við:
„Sannleikurinn er sá að ég er
hundleiður á þessum tímum - með
sína tætingslegu heimsmynd, öll sín
lognu hugmyndakerfi og blinda
skemmtana- og tortímingarfýsnina
- líklega er þessi barátta mín fyrir
dýpra skilningi og hreinni vitund
uppá líf og dauða. Þessi leit að ein-
hverjum gildum verðmætum (ojú,
væmnislega hljómar það, veit ég
mætavel). Ekki neinum föstum
háspekilega vísindalegum punkti
handan veraldarinnar, nei, engu
þesslags. Bara mannlegum grund-
velli að standa á! Eða jafnvel bara
griðastað um stundarsakir, ef hitt
væri til of mikils mælst (og ég mætti
gerast svo djarfur), andartaks hlé
fyrir þessari fávísinnar vemmilegu
tækni- og gróðavitfirringu sem lagt
hefur jörðina undir sig með bráð-
drepandi afleiðingum og vill nú
snúa sér að himinhvolfinu líka til
að fylla það af eitri.“
Þessi orð tengdu sig ein-
hvernveginn við skrýtna umræðu
sem virðist vera að fara af stað.
Manni skilst, að til sé að verða ný
sundurgreiningarárátta: annars-
vegar er raunsæið (hefðin, skýrslan
og það allt og ojbarasta), hinsvegar
hugarflugið, sem ætlar að taka
völdin og tengja það saman sem
ekki virtist saman gefið af ál-
mættinu (og það lengi lifi). Ann-
arsvegar „vandamálin" (fussum-
svei) hinsvegar „undur veraldar“
(húrra).
William Heinsen er reyndar einn
þeirra höfunda sem með góðu
fordæmi dregur fram fáránleika
slíkrar sundurgreiningar. Hugar-
flugið er á sínum stað í sögum hans
- en það er heldur enginn flótti frá
vandamálum. Skýrslan nýtur virð-
ingar hjá honum - og líka hin þrótt-
mikla gáfa sem tengir saman
skýrslubrot. Þetta er alltaf að ger-
ast, í flugnasögunni frönsku og í
ástarsögunni gömlu af Leónard og
Leónóru og í öllum sögum þeirra í
milli. Til dæmis í yndislegri „Ark-
adískri síðdegisstund" en þar segir
hvorki meira né minna en frá því að
kýr er haldið í Þórhöfn í júlí árið
1932. Og verða úr þeim tíðindum
undur og stórmerki sem varða allar
kýr og menn og goðafræðina. Það
er svo sannarlega ekki sama hver
leiðir kú undir þarfanaut.
Eins gott að hann hafi sinn
„mannlega grundvöll" að standa á.
ÁB.