Þjóðviljinn - 23.01.1986, Blaðsíða 12

ili hans á Kjærstrupvej fyrir ríf-
lega ári. Eins og alltaf áöur var
Jón mér mildur og hlýr í viðmóti
og spjallað var sem fyrr um marg-
vísleg efni. Enn lifði með honum
frásagnarlistin og sú gamla grá-
glettni, sem ég hafði svo oft notið
um dagana. Ég innti hann m.a.
eftir gömlum gamankvæðum frá
fyrri árum, sem hann gerði þó
iítið úr og vildi lítt hafa í hámæl-
um, kvaðst hafa gleymt þeim,
enda átt við á sérstakri stundu og
stað. Ég minnti hann á, að hann
mundi líklega hafa verið fyrsti ís-
lendingurinn, sem ort hafði um
bolsann Lenin á sinni tíð, þ.e. um
1920, af því tilefni er Hendrik
Ottósson (Siemsen) kom til
Hafnar eftir ferð til Rússlands.
Síðan langaði mig að gamni að
heyra braginn af vörum Jóns
sjálfs. Er ég hafði rifjað upp upp-
hafið, tók Jón hægt og sígandi
við, og flutti fram kvæðið með
sinni sérstæðu rödd, sem mér
verður í minni:
Um Lenin, sem ríkir í
rauðustum heim
og refsar með blóðugu straffi;
ég yrki mitt kvœði af ástæðum
þeim
að öðlingur sá gaf mér kaffi;
og með því var framreitt
hið fínasta brauð
eins og frumast var kostur
að torga.
Pað var lagsmaður Siemsen,
sem lostætið bauð,
en Lenin mun þurft hafa
að borga.
í austrinu hervæðist harðsnúið lið
og hanarnir blóðrauðu gula,
því líta menn víða í löndunum
við,
um Lenin er verið að tala.
Mig furðar ekki á þó að
frægð þessa manns
sé flogin um gjörvallar álfur,
fyrst svona er aumasti
húskarlinn hans,
hvílíkur mun hann þá sjálfur.
Þetta var sannarlega ógleym-
anleg stund, og ég hafði óljósan
grun unt, að brugðið gæti til
beggja vona, að fleiri yrðu slíkar.
Það var mér mikið ánægjuefni
að geta endurgoldið góðvild og
gestrisni Jóns Helgasonar að
nokkru í minn garð og minna,
með því að taka á móti honum og
Agnete, þegar hann átti leið til
íslands. Þá átti ég þess kost að
fara með honum út á landsbyggð-
ina. Er mér sérstaklega minnis-
stætt, er við eitt sumarið ókum
með honum og Agnete austur til
Þingvalla og víðar um Arnessýslu
og komumst að Haukadal í Bisk-
upsstungum, hinu forna fræða-
setri, en þangað hafði Jón aldrei
komið áður. Ég veit, að það var
eftirminnileg stund fyrir hann að
standa þar í sporum Ara fróða í
fyrsta sinn á langri ævi og fá litið
það landslag, sem sagnaritarinn
hafði fyrir augum átta öldum
fyrr. Kannski hefur hann þá
minnzt upphafs ljóðsins sem
hann orti til höfundar Hungur-
vöku:
Hér stíg ég enn mínum fæti
á fold
og fylli lungun í blænum,
en þú ert örlítil ögn af mold
undir sverðinum grænum.
Á síðasta ári varð Jón Helga-
son fyrir áfalli á heilsu sinni, sem
á tiltölulega skömmum tíma lagði
hann að velli. Skáldið Jón Helga-
son hafði heyrt
bjöllunnar hreim
á hurðinni minni
til marks um gestinn,
sem hljóður sœkir mig heim
í hinzta sinni,
svo sem hann hafði ort í ljóði sínu
„Elli“.
Við fráfall Jóns Helgasonar vil
ég og fjölskylda mín senda konu
hans Agnete, og börnum Jóns,
Solveigu, Helga og Birni og
þeirra fjölskyldum okkar innileg-
ustu samúðarkveðjur.
Á kveðjustund þakka ég Jóni
Helgasyni áratuga vinskap og
kynni, sem aldrei mun fyrnast
yfir í huga mínum. Fyrir fræðin
og ljóðin hlýtur öll þjóðin að
þakka.
Einar Laxness
Það tel ég sé ekki vinnandi veg-
ur að ætla sér að gera Jóni Helga-
syni verðug skil í stuttri blaða-
grein. En við andlát hans þykir
mér þó ekki illa við eiga að ég
minnist hans að nokkru, þótt
ekki væri nema í þakklætis skyni.
Á tímabili reyndist hann mér bet-
ur en enginn, óvandabundinn
maðurinn.
Þegar ég hitti hann fyrst að
máli, í Árnasafni skömmu eftir
stríðslok, hafði ég það í vegar-
nesti af Fróni að hann ætti það til
að vera nokkuð viðskotaillur við
ókunnuga, jafnvel draga menn
sundur og saman í háði, og þá
einkum ef þeir hefðu orð á sér
fyrir að þykjast vera skáld; auk
þess væri honum að sjálfsögðu
ekki alltof vel við það að vera
ónáðaður við fræðistörf sín. Ég
lét þó slag standa; taldi mér trú
um að ég ætti við hann dulítið
erindi annað en fá að berja
augum margumrædd og dýrmæt
handrit. Skemmst er frá því að
segja, að þegar við kvöddumst
hafði hann ekki aðeins leyft mér
að sjá ólíkar gerðir frægra safn-
gripa, heldur einnig leyst úr því
erindi mínu að fá inngengt í bók-
menntatíma við einhvern Kaup-
mannahafnarskóla, þótt ekki
hefði ég neina pappíra uppá próf
eða lærdóm yfirleitt. En það skal
tekið fram, að ég talaði ekki við
hann á reykvísku; ég lét t.d. ógert
að biðja hann um að redda mér.
Hvað hafði ég vitað um þennan
mann? Lítið annað en það, að
hann var í fámennu liði beztu
fræðimanna íslenzkra; og svo
skáld. Ég minntist þess frá
bernsku minni að ljóð hans höfðu
nokkuð skyndilega og nánast
fyrirvaralaust birzt þjóðinni, sem
einskonar opinberun; ekki vegna
ýkjamikils frumleika í formi eða
efnistökum, heldur einmitt vegna
þess hvað þau sýndu mikla
lífsseiglu í fornum stofni - jafnvel
þau ljóð sem fjölluðu um sjálfan
forgengileika alls, kannski eink-
um þau.
Frá þeim vetri sem í hönd fór
eru mér minnisstæðir upplestrar
Jóns í mannfagnaði Stúdentafé-
lagsins, sem jafnan var haldinn
með vissu miliibili; þá las hann úr
ýmsum perlum íslenzkra bók-
mennta og frá ýmsum tímum.
Hann var ógleymanlega skýr í
framsögn, lestrarlag hans sér-
stakt, en þó með þeim hætti að
manni fannst að varla yrði betur
með texta farið og að einmitt
þannig ætti að lesa. Allt varð ofur
skiljanlegt, eins þótt um væri að
ræða forna texta og framandlega,
og hvortheldur voru í heiðríkju-
stíl fornsagna eða uppskrúfuðu
orðavali kanselísins; ljóð úr eddu
eða einföld staka. Hann kom öllu
til skila á þann hátt að áheyrand-
anum fannst hann skilja það allt,
þykja vænt um það allt; líka þeg-
ar hann tók upp á því til tilbreyt-
ingar að fara með leirburð. Hann
var einhver bezti lesari sem ég hef
heyrt um mína daga.
Hér er vert að geta þess, að
þegar þarna var komið sögu hafði
Jón verið lífið og sálin í félags-
skap Hafnarnámsmanna um
langt árabil, ekki hvað sízt í ein-
angrun hernámsáranna. Heimili
hans var þá mörgum stúdentinum
sem hans annað heimili. Ýmsir af
þeim, sem hvað bezt hefðu getað
greint frá því tímabili, eru nú
horfnir til feðra sinna, sumir fyrir
aldur fram.
í borginni við sundið hafa ís-
lenzk örlög oft verið ráðin; það er
óhætt um það. Litlu munaði að
mín væru það einnig. f snöggri
ferð á rithöfundaþing í'Finnlandi,
miðsumars 1947, smitaðist ég af
taugaveiki, ásamt fleirum er það
þing sátu, og lá milli heims og
helju í nokkrar vikur, eftir að
heim til Hafnar kom. Þá var það
sem Jón Helgason stóð við rúm-
stokkinn minn einn morguninn,
er ég átti skammt í það að útskrif-
ast, og bauð mér að dveljast á
heimiii sínu á meðan ég væri að
jafna mig eftir spítalavistina. Ég
átti sízt von á þessu og hélt fyrst í
stað að ég væri aftur kominn með
óráð. Er þó skemmst frá því að
segja að ég þáði að sjálfsögðu
þetta ágæta boð og undi á heimili
þeirra hjóna í góðu yfirlæti langt
fram eftir hausti. Ég þarf varla að
taka það fram, að ekki var ætlazt
til neinnar greiðslu. Það sem
meira var: Rétt áður en ég fór að
búa mig undir heimferðina til ís-
lands kom Jón að máli við mig og
gaf mér í skyn á mjög látlausan og
nærfærinn hátt, að ef ég væri
skuldugur einhversstaðar eða
þyrfti annarra hluta vegna á pen-
ingum að halda, þá væri hann
reiðubúinn að bjarga því við. Að-
stæður mínar voru þó sem betur
fer þannig- og það var m.a. hon-
um og konu hans að þakka- að ég
þurfti ekki á neinni fjárhagshjálp
að halda. En þetta vinarbragð
Jóns og Þórunnar, sem og öll
elskulegheit þeirra hjóna í minn
garð síðar, er nokkuð einstæð
reynsla ílífi mínu. Égætlaekki að
hafa fleiri orð þar um. En sam-
fara ævinlegu þakklæti mínu til
þeirra er mér í huga nokkur undr-
un, því að mér finnst ennþá að ég
hafi ekki átt þessa hugulsemi
skilið.
Viðkynning mín við Jón
Helgason var mest og samfelldust
á fyrstu tíu árunum eftir stríð,
þeim árum sem ég var oftlegur
gestur á heimili hans, því að heita
mátti að ég væri þá með annan
fótinn í Kaupmannahöfn. í
flausturslegri samantekt eins og
þessari væri sennilega bezt að
setja endapunkt þegar hér er
komið, vegna þess að ég hef þeg-
ar sagt allt það sem máli skiptir
um kynni mín af honum. Hitt er
annað, að gjarnan má bregða upp
örfáum svipmyndum til frekari
fyllingar, rétt eins og maður sé að
skrifa minningarorð um sjálfan
sig; og kannski er maður einmitt
að því.
Sumarið ’49 dvaldist ég í Hels-
inki og skrifaði litla skáldsögu þar
se.m ég gerði þann óvinafagnað
að frama reykvískt slangurmál og
aðra úrkynjun. Mér kom ekki til
hugar að leyfa Jóni að sjá það
handrit, þótt ég dveldist með það
á heimili hans á leiðinni til fslands
aftur. Það stafaði af tillitssemi
bæði við sjálfan mig og hann, að
ég hélt; ég gat jafnvel ímyndað
mér, að eftir að önnur eins hörm-
ung kæmi á prent myndu þau
hjón á Kjærstrupvej 33 ekki
bjóða mig velkominn, nema þá af
vorkunnsemi og fyrir gustuka-
sakir. En þeim mun hissari varð
ég, er þau sögðu mér síðar, að
þau hefðu byrjað að lesa söguna
eitt kvöldið - og ekki hætt fyrr en
skammt lifði nætur og Jón hafði
lesið hana alla upphátt. Mér hef-
ur aldrei þótt eins vænt um neina
viðurkenningu sem rithöfundur,
líklega vegna þess hversu mjög
hún kom mér á óvænt. Ég spyr
enn: Hvar var nú sá málfræðilegi
íhaldsmaður Jón Helgason?
Hafði hann gaman af því að ís-
lenzkur rithöfundur falsaði guðs
steðja - eða var hann innst inni
svona miklu frjálslyndari en öll
smámunasemi hans gaf til kynna?
Þetta leiðir hugann að því, þeg-
ar Þórunn sagði við mig, að hún
vissi hvers vegna ég, Reykvíking-
urinn, talaði og skrifaði ekki
verra mál en ég gerði; hún taldi
það vera vegna þess, að ég hefði
alizt upp hjá ömmu minni. Ég
gerði hvorki að játa né neita. Má
vera, að hún hafi haft rétt fyrir
sér. Hitt er annað, að ég stillti
mig um að segja henni þann sann-
leika, að með fullri virðingu fyrir
ömmu minni, þá talaði hún nokk-
uð dönskuskotið; orð eins og
fortó, kokkhús, bíslag, gammósí-
ur, paraplý og drossía voru henni
eðlileg, svo ekki sé minnst á
frönskuslettuna adíu. Við þetta
ólst ég upp. En ég ólst líka upp
við klassískt íslenzkt mál - úr
munni sömu konu.
Sjaldan var það, að við Jón sæt-
um tveir saman á tali, og kom það
m.a. til af því, að ég var í senn
ungur að árum og enginn lær-
dómsmaður. Einhverju sinni sát-
um við þó tveir, svo ég minnist,
og ræddum eitthvað um íslenzkar
bókmenntir 19. og 20. aldar. Lík-
lega væri ég búinn að gleyma
þessu atviki, ef ég hefði ekki slys-
azt til, eða eigum við að segja
freistazt til, að segja honum þau
ummæli sem ég hafði þá nýlega
heyrt höfð eftir Sigurði Nordal, -
að bezta kvæði sem íslendingur
hefði ort á 19. öld væri erfiljóðin
um Odd Hjaltalín eftir Bjarna
Thorarensen, en það bezta á
þeirri 20. væri ljóðið „í Árna-
safni” eftir Jón IJelgason. Þegar
hann heyrði þetta, varð hann
nokkuð heimóttarlegur á svip,
lyfti brúnum og tautaði í barm sér
svo lágt að varla heyrðist: „Sá
held ég hafi vit á því!”
Fyrir kom, að ég leit inn til
hans á safnið, einkum þá til að
láta hann vita af mér í bænum
þegar ég var í Höfn á leið heim
eða að heiman. Einhverju sinni
leit ég inn sem oftar, og þá var
hann í óvenjulegu skapi. Það var
eins og hann væri ekki með sjálf-
um sér. Hann sagði að búið væri
að finna upp maskínu (notaði þó
ekki þetta orð) sem auðveldaði
mjög allan lestur á handritum;
það væri rannsóknarlögreglan í
Kaupmannahöfn sem hefði yfir
að ráða þeim töfragrip, sem gerði
stækkunargler óþarft, og ekki að-
eins það, heldur væri hægt að lesa
greinilega áður ólesanlega staði í
bókfelli sem liti út eins og auðn
eða sorti. Hann greip handrit úr
hillu og brá undir kvartslampa og
sýndi mér. Ótrúlegt en satt: Staf-
irnir virtust lyftast upp af fletin-
um bláir eða svartir á ljósum
grunni, þar sem ekkert hafði virzt
annað en tóm, séð með berum
augum. Ég sá Jón Helgason
aldrei jafn barnslega glaðan og á
þessari stundu.
Málfríður Einarsdóttir kallaði
hann Síðasta íslendinginn. Þar
vona ég að sú gáfaða kona hafi
haft rangt fyrir sér. En líklega var
hann sá nítjándualdarmaðurinn
sem lifði lengst. Og margt af því
sem hann gerði mun lifa sjálfan
hann um ófyrirsjáanlega framtíð.
Það skiptir öllu máli.
Elías Mar
Við andlát Jóns Helgasonar
hrökkva fátækleg orð skammt til
að tjá þann harm sem að okkur er
kveðinn. Með honum er genginn
sá maður sem borið hefur hærra
en flesta aðra í íslenskum fræðum
á þessari öld og sá þeirra sem síð-
astur stundaði norrænunám í
Kaupmannahöfn að öllu leyti.
Nú hefur honum á háum aldri
verið stefnt inn í það „skugganna
fjölmenna ríki“ sem hann orti
um. Með Jóni er líka farið eitt hið
besta skáld þjóðarinnar. Fyrir
nærfellt ári bilaði heilsa hans við
hjartaáfall, og síðustu mánuðir
voru honum erfiðir. Honum rann
það til rifja að starfsþrekið þvarr,
að hann var orðinn „ónýtur til
allra verka“ eins og hann orðaði
það í sumar.
Æviferill Jóns er flestum kunn-
ur. Námsframi hans var skjótur.
Hann var kominn til náms í
Kaupmannahöfn 17 ára og lauk
þar prófi í norrænu 1923. Dokt-
orsritgerð um nafna sinn frá
Grunnavík, ritara Árna Magnús-
sonar, varði hann í Reykjavík
1926. Ævistöðu sína, prófessor
við Hafnarháskóla, hlaut hann
þrítugur og gegndi henni í 40 ár,
og jafnframt var hann forstöðu-
maður Árnasafns.
Útgáfuverk Jóns, bæði fornrit
og rit síðari alda, eru mikil að
vöxtum, og með útgáfum sínum
og handritarannsóknum lagði
hann nýjan grundvöll að þessari
vísindagrein, þar sem hann gerði
mun strangari fræðilegar kröfur
en áður hafði tíðkast. Útgáfur
texta með miklum lesháttum
voru sérgrein hans, og hann kall-
aði það eitt sinn listgrein að setja
saman fullkomið lesháttasafn við
texta. Að sönnu var Jón lista-
maður, ekki aðeins í ljóðagerð
sinni. Hann vann öll verk sín eins
og sannúr listamaður, af elju og »
vandvirkni, sem var samfara
mikilli gáfu. Honum var eins og
kunnugt er illa við allt hálfkák og
fúsk og átti bágt með að þola
óvandvirkni, ekki síst landa sinna
ýmissa. Vinnulag hans var allt
meira í ætt við evrópska fræðilega
fagmennsku.
Sá sem þetta ritar kynntist Jóni
ekki fyrr en hann var hættur emb-
ættisstörfum, en þó ekki sestur í
helgan stein. Hann lauk miklu
verki eftir að hann komst á eftir-
launaaldur, hafði betri tíma til
fræðistarfa eftir að kennslu-
skyldum linnti, og þrekið var þá
enn óbilað. Hann hélt áfram að
gefa út ritraðir Árnanefndar, búa
verk annarra manna undir prent-
un jafnt sem sín eigin, leiðbeina
öðrum um útgáfur og skrifa
greinar. Hann leiðbeindi fólki af
natni og sýndi verkum manna
áhuga, og til hans var gott að
leita. Fáa hef ég reynt betri sem
leiðbeinendur um frágang ritaðs
máis, þó að í litlu efni væri. Eng-
inn held ég að hafi tekið honum
fram sem ritstjóri, sem oft fólst í
því að endurrita heila kafla í
verkum manna og stytta og
skerpa orðfærið. Hann hafði
stundum á orði að yngri kynslóðir
íslendinga kynnu ekki með málið
að fara, þeir sem lært hefðu að
lesa af Morgunblaðinu.
Jón hóf sjálfur ýmis verk sem
ekki varð lokið, og um átt-
ræðisafmæli sitt taldi hann sig
þurfa önnur áttatíu ár til að ljúka
því öllu. Eitt af því var útgáfa á
bréfum Bjarna Thorarensens,
sem hann hóf fyrir rúmum 40
árum, en ætlunin var að ljúka á
þessu ári. Þó að vandvirkni Jóns
væri við brugðið, lét hann hana
yfirleitt ekki hamla því að verk
hans kæmu út. Hann lét smáat-
riðin aldrei kaffæra sig og hafði
einstakt lag á að halda yfirsýn yfir
hvaðeina sem hann tók sér fyrir
hendur. Það var gjarna viðkvæði
hans, að eitthvað yrði að skilja
12 SfÐA - ÞJÓÐVILJINN Flmmtudagur 23. janúar 1986