Þjóðviljinn - 26.04.1986, Blaðsíða 7

Umsjón:
Mörður
Árnason
DJÚÐVIIJINN
Hákon Waage fer meö hlutverk Jóns Proktors.
Danforth varalandstjórl (Erlingur Gíslason) veit ekki lengur hvort hann trúir á Abigael (Elfu Gísladóttur).
Pegar djöfullinn fer á kreik
Þjóðleikhúsið
1 deiglunni
eftir Arthur Miller
Þýðing: Jakob Benediktsson
Lýsing: Ásmundur Karlsson
Leikmynd og búningar: Baltasar
Leikstjóri: Gísli Alfreðsson.
Þegar Arthur Miller skrifaði
fyrir röskum þrjátíu árum leikrit
sitt um nornaveiðar í Salem árið
1692 var bandarískur öldungar-
deildarþingmaður, McCarthy, að
skapa sér illa frægð með komm-
únistaveiðum, sem beindust ekki
síst að því, að koma hinum
„rauðu nornum“ út úr banda-
rísku menningarlífi og fjölmiðl-
um. Sú athygli sem leikritið
vakti, sú mikla spenna sem skap-
aðist í kringum það, var vissulega
tengd þessum hliðstæðum í sögu
og samtíma og sjálfur var Milier
kallaður fyrir óamrísku nefndina
og stóð sig þá reyndar betur en
flestir aðrir. Maður gæti ætlað, að
fjarlægð þessara atburða dragi
eitthvað úr áhrifamætti þessa
texta. Svo þarf alls ekki að vera -
I dciglunni er eitt þeirra leikverka
sem er svo vel skrifað, svo mátt-
ugt í umfjöllun um nokkra þá
hluti sem miklu varða, að það
stendur af sér nauð tímans.
Ast og
samfélag
Bandarískur prófessor, John
Hagopian, lagði út af því í fyrir-
lestri hér í borg fyrir nokkrum
dögum, að Arthur Miller héldi
sig vera að skrifa ádeiluverk sem
bæta mundi heiminn og þá vinna
gegn McCarthyfárinu - í raun og
veru lenti hann í því að láta
venjulegan þríhyrning drífa
áfram leikinn: Abigael vill koma
Elísabet konu Jóns Proktors fyrir
kattarnef, Jón hikar þar til það er
um seinan við að koma upp um
galdraleik Abigael, sem hann
hefur enn vissar taugar til. Satt að
segja finnst manni, þegar leikrit-
ið er upp rifjað með sýningu
Þjóðleikhússins, ekki sem hér sé
um þverstæður að ræða sem til
vandræða þurfi að vera. Djöfull-
inn kemur reyndar inn í samfé-
lagið í Salem í líki ótta og ofstæk-
is, hann er á sínum stað og það er
hann sem er aflvél leiksins. Menn
vita það úr fleiri sóknum en Sal-
em í Massachuttes, að þegar slíkt
andrúmsloft hefur heltekið fólk-
ið, þá er skammt í að hver noti sér
það til persónulegs ávinning.
Abigael sér leið opnast til að
krækja í Jón bónda. Séra Parris
ætlar að nota sér galdrabylgjuna
(sem hann óttast fyrst að muni
steypa honum sjálfum) til að
kveða niður andóf í sókninni,
hækka tekjur sínar og komast yfir
hús. Putnam stórbóndi vill sölsa
undir sig meira land. Allt er þetta
gamalt og nýtt, eins og menn vita,
sem hafa kynnt sér ákærutæknina
í löndum og ríkjum, þar sem
geistlegt vald eða veraldlegt fer
að leita að útsendurum Söku-
dólgsins mikla - hvort sem hann
heitir Djöfullinn, Alheimsjúð-
inn, Trotskí eða Heimskommún-
isminn. Verður ekki farið nánar
út í þá sálma hér: en það sem máli
skiptir, þegar skoðað er leikrit
Arthurs Millers, er það, að þar
fer saman nærgöngul skoðun til-
tekins tíma, tiltekinna aðstæðna
og svo það „sammanlega" -
hvernig „galdrafár" verður próf-
raun á ást, vináttu, manndóm og
reisn.
Leikstjórn
og svið
Gísli Alfreðsson stjórnar þess-
ari sýningu. Beinast liggur við að
skoða hans vinnu í tengslum við
hin afdrifaríku hópatriði þessa
verks. Útkoman er nokkuð mis-
jöfn. Allvel tekst til í fyrsta þætti
þegar óttinn læðist að húsum og
stúlkurnar, sem voru einhvern
fjandann að kukla úti í skógi,
hleypa sér í þá hysteríu sem upp
magnast í rétttrúaðri tortryggni
plássins og yfirvaldsins. Hér varð
úr aligóð stigmögnun. Yfir-
heyrslurnar í þriðja þætti voru
líklega sterkasti hluti sýningar-
innar, þar fór best saman um-
gjörð og búningar, þar varð
leikurinn jafnbestur og fjöl-
breyttastur, þar varð kóreó-
grafían í staðsetningu og hreyf-
ingum virkust. En í sama þætti
varð galdur sá, sem stúlkurnar
gala að Mary Warren (sem ætlar
að segja satt um allt þeirra at-
hæfi) ómarkviss og fyrirgangs-
samur. í handtökusenunni í öðr-
um þætti og í fjórða þætti hefur
leikstjóri gefið til skaða lausan
tauminn sterkum „útvortis" leik
- óhugnaði hins kalda aftöku-
morguns væri betur borgið með
hófstilltari og agaðri aðferð.
Leikmynd fjórða þáttar er líka
síðri en hinar. Veggir fangelsisins
hafa þokast nær áhorfendum og
þrengt að persónunum, sem
skildar eru eftir fremst á sviðinu.
Líklega er það meiningin að sýna
hvernig þrengt hefur að fólkinu
svo það má hvergi hræra. En
þetta má ekki koma svo niður, að
leikendur eins og flækist hver
fyrir öðrum á stundum. Og það
dregur svo úr aðkenningu
þrenglsa, hve breitt sviðið er:
kannski mátti skera utan af því en
dýpka um leið?
Nema hvað: sviðsmyndir Balt-
asars eru annars góðum kostum
búnar (þó hefði heimili Proktor-
hjónanna í öðrum þætti að ósekju
mátt vera einfaldara að gerð og
kannski eins og frumbýlings-
legra). Kostirnir eru ekki síst
tengdir aga litanna sem undir-
strika hugblæ hvers þáttar í góðu
samspili við trúverðuga búninga í
gráum og brúnum litum bænda,
svötum lit klerkavaldsins og lit-
klæðum dómsvaldsins. Áhrifast-
erkust var hin einfalda leikmynd
þriðja þáttar og þar sætti líka
mestum tíðindum lýsing Ás-
mundar Karlssonar.
Þríhyrningurinn
Hákon Waage fer með hlut-
verk Jóns Proktors, bóndans sem
eftir efasemdir og innri baráttu
neitar að svíkja granna sína og
sjálfa sig og kaupa sér líf með
lýgi. Skást verður hans frammi-
staða þegar hann miðlar af ein-
lægni og heiðarleika og kannski
„klaufaskap" lítt veraldarvans
bónda, gefur á hinum lægri nót-
um til kynna innri styrk þessa
manns, hvað sem efasemdum og
sektarkvöl líður. En Hákon
hleypir sér of oft og lengi, þegar
um líf og dauða er að tefla, út í
hávaða og fyrirgang, sem verður
leiðigjarn og einhæfur - bæði í
handtökusenunni í öðrum ætti og
svo undir lokin. Af þessum
sökum fór forgörðum sú erfiða
reisn sem á að fylgja Jóni bónda
út úr fangelsinu.
Edda Þórarinsdóttir gaf Elísa-
betu Proktor bæði reisn og
þokka, sem var á sínunt stað þeg-
ár á reyndi - en kannski hefði hún
mátt koma betur til skila í upp-
hafi annars þáttar þeim kulda og
þeirri afbrýði sem eitrað hafði líf
þeirra hjóna.
Hlutverk Abigael er frumraun
Elfu Gísladóttur í Þjóðleikhús-
inu. Hún nær með köflum sæmi-
legum tökum á fláræði og fólsku
þessa morðingja. Hinsvegar
vantar mikið á að við
sannfærumst um að þessi stúlka
sé sú mikla freisting sem Jón
Proktor féll fyrir og af þeim
sökum verður minna úr þríhyrn-
ingnum en efni standa til. Það er
sem þau Jón Proktor og Abigael
þessarar sýningar séu til í of fáunt
víddum.
Salem, klerkar
og dómarar
Guðrún S. Gísladóttir fer af
nákvæmri útsjónarsemi með
hlutverk Mary Warren, þjón-
ustustúlku Proktorhjóna: hún
kom því afar vel til skila, hvernig
hún í senn óttast það ákæruvald
sem hún hefur dregist inn í - og
nýtur þess um leið að skyndilega
hefur hún fengið í hendur vald
yfir húsbændum sínum. Steinunn
Jóhannesdóttir er Tituba, amb-
áttin svarta, sem undir lokin von-
ar að andskotinn fljúgi með hana
heim til Barbados. Hún leggur
því gott lið að við trúum á það
hvernig fyrstu skrefin eru stigin
til galdrafárs og um leið vitum við
vel af því, að það þarf ekki djöfu-
linn til að hvísla því að henni, að
hún, ambáttin, vill ekkert heldur
en að skera á háls húsbónda síns,
séra Parris. Sólveig Arnarsdóttir
leikur Betty Parris af góðu ör-
yggi. rétt eins og hún hefði oft og
lengi á sviði verið. Það stafar
ósviknum kulda, öfund og ágirnd
frá Putnamhjónunum, sem þau
Helga Bachman og Kúrík Har-
aldsson leika. En núldum styrk-
leika af Rebekku píslarvætti. sem
Herdís Þorvaldsdóttir leikur.
Klerkar eru þessari sýningu til
prýði. Gunnar Eyjólfsson á út-
smoginn og yfirvegaðan leik í
hlutverki séra Parris, þess
ágjarna lítilmennis sem jafnan
leggur illt til. Sigurður Skúlason
ferð með hlutverk þess merkilega
manns séra Hale. Hann er í upp-
hafi stoltur af því, hve vel hann er
að sér í römmum kenningum, viss
um að hann hafi fræðileg tök á
galdri og andskota. Þetta sýnir
Sigurður með hófstilltum og
sannfærandi ráðum - og eins þau
umskipti sem verða á séra Hale
þegar fræðimaðurinn, hörfar
fyrir mennskum tilfinningum
þess, sem stendur frammi fyrir af-
leiðingum sinnar teóríu: Það á að
fara að hengja fólk.
Armur laganna stendur líka
fyrir sínu. Fógetinn (Pálmi Gests-
son), Cheever réttarskrifari (Jón
S. Gunnarsson) - sem er undir
eins „kvislingur" meðal sinna
granna, og Hathorne dómari
(Pétur Einarsson). Mest mæðir í
þessum samfélagsgeiranum á
Erlingi Gíslasyni í hlutverki Dan-
forths varalandstjóra og tekst
honum blátt áfram vel upp. Hann
sýnir alla þá slægð, hörku og
greind sem þarf til að lyfta veru-
lega þriðja þætti. Og ein-
hvernveginn tekst Erlingi að brúa
þá þverstæðu sem í rauninni er í
þessari persónu frá höfundarins
hendi - m.ö.o. þá, að Danforth
er maður síns tíma, þess tíma sem
tekur djöfulinn alvarlega - en um
leið er í honum meira en öðrum
persónum leiksins af rökurn og
aðferðum pólitískra réttarhalda
tuttugustu aldar.
I deiglunni var fyrst sýnt í Þjóð-
leikhúsinu fyrir 30. árum. Sumir
leikarar eru þeir sömu - nema í
öðrum hlutverkum, nú en þá,
náttúrlega. Aðeins eitt er óbreytt
- þýðing Jakobs Benediktssonar.
Það verk er unnið af smekkvísi
sem aldrei bregst, málfarið ris-
mikið og ntjög hæfilega fyrnt,
nákomið og fjarlægt í senn.
Laugardagur 26. apríl 1986 , ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7