Sunnudagur fylgirit Þjóðviljans - 11.04.1965, Blaðsíða 6

BBMBHMBBS
*— Bandaríkjamenn eru börn, og það er
ekki gott að börn leiki sér að eldspýtum —
Það væri gaman að vita meira um persónu
Stalíns — Það eitt skiptir máli að ekki verði
af atómslysi. — Þessi orð eru úr eftirfarandi
kapítula úr síðasta bindi endurminninga Ehr-
enbúrgs, en þar segir frá fundum þeirra Al-
berts Einsteins árið 1 946,
g hélt ég hefði glatað þeim
hæfileika að geta furðað mig
á nokkrum hlut: ég hafði gist
mörg lönd, hitt marga fræga
menn, lifað þrjár styrjaldir,
byltinguna, en allt í einu, 14.
rnaí 1946 upplifði ég undrun
unglinga sem fyiist sér eitt-
hvert furðuverk náttúmnnar
— farið var með mig til
Princeton á fund Alberts Ein-
Bteins. Ég var nokkrar klukku-
stundir í návist hans, en þær
stundir festust mér betur í
minni en ýmsir miklir atburð-
ir lífs míns — gleði og hörm-
ungar geta gleymzt en undr-
un ekki.
Einstein var þá sextugur,
langt grátt hár gerði hann
ellilegri, gaf honum eitthvað
af yfirbragði tónlistarmanns
frá fyrri öld eða einsetu-
manns. Andlitsdrættir hans
voru skarpir en augun furðu-
lega ung, ýmist döpur eða
full af athygli, einbeitt, og
allt i einu fóru þau að hlæja
heldur en ekki hressilega,
strákslega jafnvel. Mér fannst
hann fyrst fjörgamall, en tal
hans og kímin augun eyddu
þeirri mynd mjög fljótt. Hann
átti sér þá æsku, sem ár bíta
ekki á og sjálfur lýsti hann
henni með svofelldum orðum:
,,Ég lifi og undrast, er alltaf
að reyna að skilja....“
Árið 1921 skrifa ég, að ég
sé að lesa um afstæðiskenn-
inguna í alþýðlegri framsetn-
ingu. Ég er ákaflega fáfróður
um margar greinar vísinda —
ég skildi ekki einu sinni allt
í þessari alþýðlegu frásögn,
gat mér til um sumt. Og er
ég var á leið til Princeton
greip mig ótti: um hvað á ég,
vesalingurinn,. að tala við mik-
inn vísindamann ? En ekki
hafði Einstein fyrr tekið til
máls en óttinn hvarf. Auðvit-
að svaraði ég spurningum
hans, sagði frá einhverju, en
mér finnst nú, að hann hafi
einn talað en ég hlustað og
hafi ég opnað munninn þá
aðeins af undrun. Yfir því að
hér sat ég og talaði við Ein-
stein.
Auðvitað var geðshræring
mín tengd þeim miklu áhrif-
um sem þessi maður hafði
haft. Ég man að Langevin
sagði við mig árið 1934: „Ein-
stein hefur haft endaskipti á
gjörvöllum náttúruvísindun-
um. Áður en hann kom til
sögunnar fannst eðlisfræðing-
unum að allt væri þegar vit-
að, en hann sýndi fram á það,
að til er önnur þekking. Með
honum hefst nútímaeðlis-
fræði, og ekki eðlisfræðin ein
— hin nýju vísindi."
Einstein braut niður gaml-
ar hugmyndir um stofuvís-
indámanninn, sem lokar sig
innan landamæra sérgreinar
sinnar. Ég vissi að hann var
vinur Romains Rolland, hóf
upp raust sína gegn stríði
1915, vissi um baráttu hans
gegn fasisma, og maðurinn,
sem ég sá, hjálpaði mér til að
skilja margt í samtíð minni,
Löngu síðar Ias ég „Ágrip
af sjálfsævisögu“ hans, end-
urminningar vina hans, og ég
sá að undrun mín var eðlileg.
Ævi hans minnti á hamslausa
fjallaá. Þegar hann gerði hina
Hann hcimsótti margar borgir og kynntist margvíslcgu fólki. —
Einstein með Chaplin á frumsýningu „BorgarIjósa“.
snjöllu uppgötvun sína var
hann „þriðjaflokks sérfræð-
ingur" í einkaleyfisskrifstofu
í Berlín. Þrem árum síðar,
þegar framfarasinnaðir vís-
indamenn heimsins töluðu all-
ir um Einstein, las hann
fyrirlestra við háskólann í
Bem og oftast sóttu aðeins
tveir stúdentar þessa fyrir-
lestra. Skömmu síðar töluðu
menn um Einstein ekki aðeins
á vísindalegum ráðstefnum
heldur í strætisvögnum. Hann
laís fyrirlestra víða í Evrópu
og Bandaríkjunum, fei-ðaðist
um allar álfur, kynntist við
margt fólk. Ekki aðeins vís-
indamenn: hann ræddi við
Kafka og Chaplin, Bernard
Shaw og Albert belgakonung,
Roosevelt og Nehru. Hann
gat eklci þolað veizlur, lófa-
tak, hátíðleikaslepju, kom
sjaldan fram opinberlega,
hafði yndi af því að leika á
fiðlu, fást við garðrækt,
stunda siglingar — en engu
að síður brást hann af ástríðu
og óeigingirni við öllum stór-
viðburðum. Á heimstyrjaldar-
árunum fyrri er hann komst
að því, að Roman Rolland
barðist gegn þeirri þjóðemis-
drembnu blindu sem Evrópa
var slegin, sótti hann Rolland
heim til Sviss, skrifaði gegn
styrjöld. Hann fagnaði hug-
rakkur Októberbyltingunni,
réðist gegn hinni þýzku hern-
aðarstefnu. Fasisminn átti sér
ósáttfúsan óvin þar sem hann
var. Hann var ekki þjóðernis-
sinni — hvorki þýzkur, gyð-
ingur né bandarískur. Er
hann var að safna fé til að
stofna gyðinglegan háskóla í
Palestínu sagði hann: „Ég sá
hvernig Gyðingar voru hæddir
í Þýzkalandi. Ég sá hvernig
skólar, skopblöð, tímarit, alls-
konar áróðurstæki önnur,
voru látin þjóna undir það
markmið að drepa í bræðrum
mínum, Gyðingum, trúna á
sjálfa sig“. Hann gerði það
sem á hans valdi var til að
hjálpa Spáni. Hann tók þátt
í mörgum samtökum sem
beittu sér gegn nýrri styrj-
aldarhættu. Hann sagði af sér
í menningardeild Þjóðabanda-
lagsins, því hann áleit það
hliðhollt þeim sterkari og
þjóna undir árásaraðila. Hann
lýsti því yfir i Bandaríkjun-
um að hann væri hlynntur
sósíalisma og vinur Sovétríkj-
150 — SUNNUDAGUR