Vísbending - 17.12.1999, Blaðsíða 8

BURFELL KRAFTANLÆG
Kraftstation
Thjorsá Elv, Island
Búrfell og Skeljafell af hreppnum fyrir
25 þúsund krónur. Til samanburðar má
geta þess að árslaun ráðherra íslands
voru þá 8.000 krónur, biskupinn yfir
Islandi hafði 5.000 króna árstekjur og
yfirlæknirinn á Kleppi 3.600 krónur.
Jafnframt öflun vatnsréttinda, sem
Einar Benediktsson annaðist einkum og
gengu greiðlega fyrir sig, hófust
mælingar í ánni sumarið 1915 undir
yfirstjórn norska verkfræðingsins
Gotfreds Sætérsmoens sem var
sérfræðingur í vatnsaflsvirkjunum og
kunnur maður í Noregi á sínu sviði.
Meðal íslenskra verkfræðinga, sem
unnu að þessu með honum, voru
Sigurður Thoroddsen eldri, fyrsti
íslenski verkfræðingurinn, og Benedikt
Jónasson sem þá nýlega hafði látið af
störfum sem bæjarverkfræðingur í
Reykjavík.
I september 1915 lét Gotfred
Sætersmoen prenta skýrslu í Kristjaníu
sem hann kallaði „Vandkraften ved
Burfell i Thjorsa, Island". Hún varætluð
stjórn og hluthöfum Titanfélagsins.
Hann segist í skýrslunni hafa forystu
fyrir norsk-íslenskum verkfræðingahóp
sem kannað hafi vatnasvæði Þjórsár um
sumarið. Sætersmoen kemst að þeirri
niðurstöðu að hentugasti staðurinn til
virkjunar í Þjórsá sé við Búrfell þar sem
ná megi 125 metra falli á 14 kílómetra
kafla. Hann segir að í ánni megi byggja
750.000 hestafla virkjun á þessum stað.
Til þess að svo megi verða sé hins vegar
nauðsynlegt að leggja járnbraut frá
Reykjavík að Búrfelli, um 100 kflómetra
leið, en hugsanlega megi leita eftir
samvinnu við ríkisstjórn Islands um
hana. Sætersmoen gerir ráð fyrir því að
orkan úr væntanlegri virkjun verði að
mestu leyti flutt til Reykjavíkur eða öllu
heldur Skerjafjarðar þar sem góðar
aðstæður eru fyrir hafnargerð og nægt
landrými fyrir iðnað. Þar hafði
Titanfélagið þá keypt allmikið land og
minna nöfnin Fossagata og Þjórsárgata
í Skerjafirði enn á þá staðreynd.
Sætersmoen fullyrðir í skýrslu sinni að
verðið á orkunni, eftir að hún er komin
til Reykjavíkur, verði lægra en frá
flestum af hagstæðustu virkjunum
Noregs og mun lægra en frá öðrum
virkjunum í Evrópu og Ameríku.
Stjórn Titanfélagsins mat það svo að
framtíðarhorfur félagsins á Islandi væru
bjartar. Næstu tvö sumur, 1916og 1917,
var haldið áfram uppmælingum í Þjórsá,
samið við þekkta arkitektastofu í
Kristjaníu um teikningar á mannvirkjum
og við undirverktaka um úttekt og mat
á einstökum verkþáttum. Hugmyndin
var fyrst og fremst sú að nota orkuna í
áburðarverksmiðju. Sumarið 1916 var
Þjórsá skipt í þrjú svæði og stofnuð
sérstök félög um hvert svæði. Orion h.f.
var stofnað um Urriðafoss, neðsta
fossinn í ánni, Sirius h.f. um Hestfoss
og aðra staði um miðbik árinnar og
Taurus h.f. um virkjun Tungnaár og
miðlun við Þórisvatn. Félögin voru svo
aftur sameinuð undir Titanfélaginu ári
seinna. Þá var búið að leggja mikla
vinnu og fé í undirbúning og miðað við
það taldi stjórn félagsins litlar líkur á
því að ríkisstjórn Islands hefði
siðferðilegan rétt til að leggja stein í götu
framkvæmda. Sýslunefndir Árnessýslu
og Rangárvallasýslu lýstu sig fylgjandi
framkvæmdum og í desember 1916 gaf
Árnesingurinn Einar Arnórsson,
ráðherra Islands, fyrirheit um að
landstjórnin yrði hlynnt þeim.
Agreiningur á Alþingi
Ráðherrann var reyndar að láta af
völdum þegar bréfið var skrifað og
nokkrar blikur komnar á loft. Margir af
helstu valdamönnum á íslandi höfðu
horn í síðu Einars Benediktssonar fyrir
ýmsar meintar sakir frá því allt fyrir
aldamót og sumir lágu ekki á þeirri
skoðun sinni að hann væri ótíndur
braskari. Reynt var að þegja hann og
athafnir hans í hel í íslenskum blöðum.
Ekki var til dæmis minnst á Titanfélagið
í þeim fyrr en 1917 en þá var það búið
að starfa í þrjú ár. En þá brast líka stíflan
og fossamálið varð helsta deilumál
þjóðarinnar á næstu árum. Á Alþingi
risu upp þingmenn og kröfðust þess í
nafni þjóðarinnar að Islendingar hefðu
óskoruð yfirráð yfir landi sínu og
fossum. Það var ljóst af máli þeirra að
þeir voru ekki tilbúnir að treysta útlendu
fjármagni fyrir uppbyggingu í landinu.
Á aukaþingi, sem sat yfir áramótin
1916 til 1917, flutti Gísli Sveinsson
lögfræðingur, nýr þingmaður Vestur-
Skaftfellinga, frumvarp á Alþingi urn að
gera úttekt á sölusamningum um
vatnsréttindi í almenningum og
afréttum, sem nokkrir hreppar á
Suðurlandi höfðu gert, og vildi láta rifta
þeim ef þeir brytu í bága við rétt
íandsjóðs. Gísli átti hér við fossakaup
Einars Benediktssonar og félaga hans á
afréttum Hreppamanna og Landmanna.
Hann taldi að erlend yfirráð yfir
vatnsföllum landsins ógnuðu beinlínis
framtíðarsjálfstæði íslands. Nokkrir
aðrir þingmenn urðu til að taka undir
orð Gísla.
I stað ráðherra Islands var nú komin
til valda ný þriggja manna ríkisstjórn,
fyrsta ráðuneyti Islands undir stjórn Jóns
Magnússonar. Stóðu að henni þrír
stærstu flokkarnir; Heimastjórnar-
flokkur, Sjálfstæðisflokkur þversum og
nýstofnaður Framsóknarflokkur.
Heimastjórnarflokkurinn, sem hafði 15
þingmenn af 40, var eini flokkurinn af
þessum þremur sem var fremur hlynntur
8