Vísbending - 14.04.2000, Blaðsíða 2

ISBENDING
Peningar og verðbólga
Þorvaldur Gylfason
prófessor
Peningar eru smurolía efnahags-
lífsins. Hagkerfi án peninga (þ.e.
vöruskiptakerfi) er eins og olíu-
laus vél og getur ekki skilað árangri.
Lenín lét sig dreyma um þess háttar
hagkerfi, af því að hann vissi ekki betur:
hann hafði ekki lesið (eða að minnsta
kosti ekki skilið) verk klassísku hag-
fræðinganna.
Seðlabankastjóri Rússlands átti við
öndverðan vanda að etja fyrir nokkrum
árum: hann skildi ekki, að of mikil
peningaprentun leiðir ævinlega til
verðbólgu. Jeffrey Sachs, hagfræði-
prófessor á Harvard, segir sögu af því,
þegar hann reyndi að koma banka-
stjóranum í skilning um þetta alkunna
samhengi. Hann sat yfir bankastjóran-
um í hálfa aðra klukkustund og kom
síðan út af fundinum í öngum sínum og
sagði: „Hann náði því ekki!“ Banka-
stjórinn var haldinn þeirri meinloku, að
peningaprentun handa ,,góðum“ fyrir-
tækjum myndi örva framboð að minnsta
kosti jafnmikið og eftirspurn, svo að
peningaprentunin myndi þá draga úr
verðbólgu, ef eitthvað væri. Og hann
var svo viss í sinni sök, að hann prentaði
peninga handa þessum ,,góðu“ fyrir-
tækjum í stórum stíl, og verðbólgan rauk
náttúrlega upp úr öllu valdi. Hann
hrökklaðist burt úr bankanum, en er nú
reyndar kominn þangað aftur, reynsl-
unni rikari.
Smurolía hagkerfisins
Ein helzta ástæða þess, að verðbólga
er óæskileg, er einmitt sú, að verð-
bólga rýrir verðgildi peninga og refsar
mönnum með því móti fyrir að hafa
handbært fé til að greiða fyrir framleiðslu
og viðskiptum. Verðbólga dregur því úr
eftirspurn fólks og fyrirtækja eftir pen-
ingum, svo að efnahagsvélin er þá
vansmurð og byrjar að hökta. Stöðugt
verðlag varðveitir verðgildi peninga,
svo að menn sjá sér þá hag í því að
smyrja efnahagslífið eftir þörfum.
Tökum dæmi. Bóndi notar dráttarvél
og þarf að hafa handbært fé til að halda
henni gangandi: til að kaupa eldsneyti
og varahluti, sem ganga úr skaftinu. Nú
rýkur verðbólgan upp á við, svo að
bóndinn sér sér þá hag í að kaupa sér
sjónvarpstæki frekar en að láta reiðufé
sitt brenna á verðbólgubálinu. Næst,
þegar varahlutur gefur sig í dráttar-
vélinni, á bóndinn ekki laust fé til að
kaupa nýjan hlut í vélina og verður því
að leggja henni. Þannig stendur á
dauðum dráttarvélum úti um allar jarðir
í löndum, þar sem verðbólga er mikil.
Þetta er sem sagt dæmi um það, hvemig
verðbólga getur raskað framleiðslu og
spillt hagvexti, af því að hagkerfið
vantar smurolíu.
Peningamagn í umferð
Hversu vel hagkerfið er smurt, má
ráða af því, hversu mikið peninga-
magn er í umferð miðað við landsfram-
leiðslu. Sé hlutfall peningamagns og
landsframleiðslu lágt, eins og raunin er
víða í þróunarlöndum, meðal annars
vegna þess, að verðbólgan þar er
yfirleitt mikil miðað við önnur lönd, þá
verður gróskan í efnahagslífinu minni
en ella fyrir vikið. í iðnríkjum er
peningahlutfallið á hinn bóginn yfirleitt
nokkuð hátt og hefur farið hækkandi
undangengna áratugi. Framþróun heil-
brigðs efnahagslífs lýsir sér meðal
annars í meiri notkun peninga þrátt fyrir
tilurð krítarkorta og annarrar nútíma-
greiðslumiðlunar.
Mynd 1 sýnir, að hlutfall peninga-
magns í víðum skilningi (M,) og lands-
framleiðslu er yfirleitt á bilinu 50-70% í
Evrópulöndum: það nær frá rösklega
50% í Finnlandi og Noregi upp undir
70% í Frakklandi og Danmörku. Sviss
sker sig úr: þar er peningahlutfallið
næstum 140%, enda hefur verðbólga
þar í landi nánast engin verið undanfarna
áratugi. I löndum, sem mikil verðbólga
hefur herjað á, er peningahlutfallið yfir-
leitt miklu lægra. Rússland og Argentína
eru dæmi um þetta, svo sem sjá má neðst
á myndinni. Þar getur það tekið almenn-
ing langan tíma að byrja að treysta
peningum, úr því að stjórnvöld fyrir-
gerðu því trausti með því hleypa verð-
bólgunni upp úr öllu valdi. Peninga-
hlutfalliðhérheimaeraðvísumikluhærra
en í Rússlandi og Argentínu og öðrum
miðlungs- og lágtekjulöndum, en samt
mun lægra en annars staðar í Evrópu.
Þetta er arfur verðbólgunnar frá fyrri tíð
og heldur aftur af hagkvæmni í þjóðar-
búskap okkar íslendinga.
Peningahlutfallið
Verðbólga dregur úr eftirspum eftir
peningum, eins og reynsla fjöl-
margra landa víðs vegar um heiminn
vitnar um. ísland er engin undantekning
frá þessari reglu. Mynd 2 sýnir annars
vegar hlutfall peningamagns í umferð
(M3) og landsframleiðslu og hins vegar
verðbólgu (hækkun neyzluvöruverðs
á ári) síðan 1966. Peningahlutfallið var
nálægt 40% á sjöunda áratugnum, en
hrundi síðan niður í 20% af völdum
verðbólgunnar á áttunda áratugnum.
Þegar verðbólgan hjaðnaði á ný, byrjaði
peningahlutfallið aftur að hækka, en það
hefur þó ekki enn komizt upp fyrir 40%.
Síðustu ár hefur peningahlutfallið
raunar staðnað eða jafnvel lækkað,
væntanlega vegna aukinnar verðbólgu
síðan 1994.
Aukin peningaprentun er ekki
vænleg leið til þess að hækka peninga-
hlutfallið. Það stafar af því, þótt undar-
legt megi virðast, að aukning peninga-
magns kyndir undir verðbólgu og dreg-
ur þannig úr eftirspum eftir peningum.
Vænlegasta leiðin til að auka hlutfall
peningamagns og landsframleiðslu til
langframa og greiða með því móti fyrir
framleiðslu og viðskiptum er þvert á
móti að gæta aðhalds í peningamálum
til að halda verðbólgu í skefjum. Þannig
helzt hagkerfið vel smurt, vex og dafnar.
Mynd 1. Peningamagn sem hlntfall af
landsframleiðslu 1997 (%)
Mynd 2. Peningamagn og verðbólga á Islandi
1966-2000 (%)
Sviss
Japan
Danmörk
Frakkland
Þýzkaland
Bretland
Noregur
Finnland
Island
Argentína
Rússland
□ Peningahlutfall
0 Verðbólga

I
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^

2