Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1964, Blaðsíða 12

Stratford við Avon. Þetta er Shakespea re-leikliúsið, sem verður miðdepill hátíð ahaldanna vegna 400 ára afmælisins.
Shakespeare
Framhald af bls. 1
úm heimi. Allt í kring um hið unga
skáld voru „heimar umræðuefnis" að
opnast og hvetja hann til sjálfstæðra
uppgötvana og tilrauna. En þeir opn-
uðust líka öðrum skáldum, og aðeins
Marlowe er hæigt að nefna í sömu and-
ránni og Shakespeare.
Jaínvei það, sem honum sjálfum kann
að hafa fundizt standa sér fyrir þrifum,
varð hvati snilligáfu hans. Listasigrar
hans voru í Lundúnum, en rætur hans,
fjölskylda, eignir og borgaralegur metn-
aður var í Warwickshire. Frá bernsku
hans í sveitinni stíga upp í skáldskap
hans hrífandi myndir úr sveitalífinu.
Þeim skýtur snögglega upp — einkenni-
legum og lifandi, í umhverfi, sem er
fjarlægt öllu sveitalífi — svo sem í
ræðu hins útskúfaða Wolseys kardínála
um sálarástand mannsins. Vökull skoð-
andi, sem brauzt til Lundúna, hefði
hæglega. getað gleypt í sig nýjan lær-
dóm og stælt hátíðlegan háskólastil. En
hann hefði ekkert getað náð i, sem
komið gæti í staðinn fyrir bernskudag-
ana, sem lifaðir voru í umhverfi,
hljóðum, litum og ilmi enskra sveita.
F argið, sem Shakespeare þjáðist
svo mjög undir — þráin eftir að gerast
leikhúsmaður — varð snilligáfu hans
að engu minna gagni. Flesta hinna yngri
gáfnaljósa skorti festu til að ljúka verk-
um sínum í tæka tíð, í leikfélagi, sem
vel gat átt tilveru sína undir því, að
leikrit væri tilbúið á réttum tíma. Með-
an Shakespeare stóð upp á sitt bezta,
samdi hann þrjú og fjögur leikrit á ári.
Hefði hann kannski skapað svo mikið
og náð svona undursamlegri leikni, ef
hann hefði — eins og svo margir aðrir
— verið viðvaningur, menntaður aðals-
maður, sem hékk aftan í öðrum, eftir
því sem bezt 'vildi verkast? En ef út í
það er farið, voru mörg skáld þessa
tímabils fædd í sveitinni, en komu sér
til Lundúna, unnu með leikfélögum og
áttu aðgang að hinni óviðjafnanlegu
tungu þessa tímabils. En samt eru þeir
við hliðina á Shakespeare eins og hunda-
þúfur við hliðina á eldfjalli.
Andspænis þessum risavöxnu afrek-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
um geta menn auðvitað bæði rannsak-
að, skýrgreint, valið úr, og borið saman.
Sumir munu leggja aðaláherzluna á hið
óviðjafnanlega hugarflug hans — sem
nær út fyrir sérstakar samlíkingar eins
og „lífið er ekki annað en skuggi á
gangi“ og „fallvölt dýrð apríldagsins"
— allt til þess að geta gefið heilum leik
ritum sérstakan tón eða ljóma: siifur-
gljái tunglsins í ,,Hamlet“, gullna mistrið
i „Ofviðrin,u“, glampinn af kyndlum og
stjörnum fyrir hina stjörnuhrelldu elsk-
endur í „Rómeó og Júlíu", hinn óhugnan
legi vaxandi blóðþefur í „Macbeth" —
„nú finnúr hann launmorðin loða við
hendur sér“.
A. ðrir munu leggja mesta áherzlu
á þennan ótrúlega hæfileika til að skapa
svo samsettar persónur, að við þykj-
umst þekkja þær, án þess að nokkurt
leikhús komi þar við sögu, og leikdóm-
ararnir freistast til að skrifa langar
rollur af persónulýsingum — sbr. Ham-
let — og kafa enn dýpra í leyndardóma
hins dularfulla lífs þeirra. Enn aðrir
munu undirstrika dramatíska leikni
hans og dáleiðsluvald á áhorfendum —
og það ekki í meistaraverkunum einum
saman. Æsku- og viðvaningsverk eins
og „The Comedy of Errors“ hefur ný-
skeð, við ágæta uppfærslu í Lundúnum,
sýnt sig að vera fyrsta flokks skopleikur
og samtímalýsing. En hvar sem áherzlan
er á lögð, eða skýringarinnar leitað,
hvað sem rannsókn á umhverfi eða þjóð
félagsháttum leiðir í Ijós, og hvernig
sem reynt er að skipa höfundinum í
flokk eða draga hann í dilk, verður
mönnum ekkert ágengt í viðureigninni
við snillinginn. Hann þarf ekki að
„þola spurningar okkar — hann er
frjáls“.
En þó værKef til vill ekki úr vegi
að koma með eina spurningu — ekki
svo mjög um Shakespeare sem um okk-
ur sjálfa. Enda þótt frsagð hans hafi far-
ið sívaxandi, hefur hún aldrei verið í
öðru eins háflæði og nú. Þrátt fyrir
sanngjarna gagnrýni dr. Johnsons,
fannst hinni regluföstu átjándu öld
hann dálítið grófur. Og hann var v@nd-
lega „hreinsaður“ fyrir tilverknað pen-
píulegra nítjándu aldar manna. Tolstoy
gat ekki þolað hann. Shaw taldi —
auðvitað — sjálfan sig meiri leikrita-
höíund. Og leikrit hans voru ekki leik-
in neitt líkt því eins oft og nú gerist
á fyrstu tugum þessarar aldar. Hvað
hefur gerzt, og hver er ástæðan til þess,
að við metum hann svo miklu meir nú
á dögum?
E f til vill er þarna um að ræða
eina tæknilega ástæðu. Svo er fyrir að
þakka brautryðjendastarfi manna eins
og Granvilles Barkers og vand-
legum rannsóknum Shakespeare-
fræðinga (einkum megum við þar
vera þakklátir Leslie Hotson,
snjallasta uppgötvara í þeim hópi),
að við þekkjum og - skiljum miklu
betur en áður leiktækni Elízarbetartíma-
bilsins. Með því að losa nútímaleikhús-
ið við „myndaramma“-sviðið, með því
að setja upp framsvið og gera tilraun-
ir með hringsvið, hefur leiksvið Shake-
speares aftur öðlazt hreyfanleik, kraft
og nánd. Þessi tækni stendur nær kvik-
myndunum en er þó meira lifandi. Hún
getur tekið sálfræðina sér til aðstoðar.
Hún getur steypt sér á kaf í draum og
þjóðsögu. Hún rýr sviðið öllu óþörfu
skrauti og leikurinn íklæðist aftur skáld
skapnum. Allt þetta ljær meistaraverk-
inu frá 1600 nýtízkublæ, eða kannski er
réttara að segja, að hún hrífi það út úr
stað og stund yfir á mannlegt svið.
En það er fleira en breytt tæfxni, sem
nefna má til skýringar á auknum vin-
sældum Shakespeares. Ef dæma má út
frá leikritahöfundum okkar tíma —.
Brecht, JJeckett, Ionesco, Dúrrénmatt —
þá liggur mikil villimennska, innilokun-
arkennd, örvænting og vaxandi meðvit-
und um tilgangsleysi til grundvallar hin-
um hagraenu flækjum velgengnislífs
okkar. Það er hægt að leika sumt af
mestu harmleikum Shakespeares í þess-
um vonleysisdúr. Othello, ílæktur í þýð-
ingarlausum lygavef; Lear verður eins
mjög fyrir svikum af vitskertum reiði-
köstum sínum eins og af hinum grimmu
dætrum; Troilus táldreginn af hóru;
Hektor brytjaður niður af stormsveitum
Akillesar; Tímon, raunverulegt fórnar-
dýr sinna eigin formælinga — allt þetta
er hægt að leika í hinum nýja dúr „ab-
súrdleikhúsísins".
Og raunverulega hefur nýlega verið
í Lundúnum mjög velheppnuð sýning
á „Lear konungi“, leikin sem einskonar
„Endgame" (Becketts) með því að
nema á brott alla „aðkenningu af frels-
un", og láta Lear vera jafnsekan dætr-
um sínum, Kent uppivöðslusaman bjána,
Edgar og Kordelíu vesældarlega mátt*
leysingja og lokabrennuna tilgangslaust
ofbeldisverk. Þetta var geysi-áhrifamik-
ið. Það var ekki hægt að segja, að þetta
væri ekki Shakespeare. Og heimur, sem
átt hefur Belsen og Auschwitz, fer ekki
að pína okkur til andmæla.
essi kynslóð hefur „étið nægju
sína af hryllingi". Biksvört örvænting
hinna miv.lu harmleika er okkur ekkert
framandi, og jafnvel þótt við förum af
slíkum sýningum engu vonbetri, örugg-
ari eða huggaðri en við komum inn,
könnumst við að minnsta kosti við þær
sem rétta mynd. Við vitum, hvernig á-
standið er í einræðisríkjunum.
Hvað snertir nítjándu aldar menn-
ina, þá lágu slik grimmdarþjóðfélög að
baki þeim, neðar í brekkunni, sem fram-
sæikin þjóðfélög hafa getað klifið, með
góðum árangri. Við höfum lifað þetta
UPP aftur, og fyrir skuggalega reynslu
okkar lifir Shakespeare enn með okk-
ur.
En okkar tími er alls ekki eingöngu
— og ekki einu sinni fyrst og fremst —•
„Nornimar þrjár“. Þetta málverk eftir Johann Heinrich Fuseli (1741-1825) var
innblásið af „Macbeth" og er nú í Shak espeare-leikliúsinu í Stratford viS Avon
14. tölublað 1964
i