Lesbók Morgunblaðsins - 31.10.1965, Blaðsíða 14

aS drepa mig.
— Já, það geri ég með ánægju, sagði
€g-
— Það er ágætt, sagði hann. •— Þá
kæri ég hann fyrir banatilræði við mig,
og þú staðfestir það með þínum fram-
burði, þegar til kemur.
— Sjálfsagt. Það er sannleikur.
— Þá er ekkert að vanbúnaði, sagði
Eiríkur.
— Væntanlega ekki, sagði ég. — En
þó mun ég láta dálitla skýringu fylgja
framburði mínum.
— Hvaða skýringu? spurði hann.
— Ég segi eins og satt er, að Þor-
steinn hafi verið svona harðhentur við
að bjarga frá dauða mesta ómenni, sem
nokkurntíma hefur fæðzt á þessu landi.
Andlit Eiríks teygðist allt, svo að ég
held, að hann hafi stutta stund verið
óþekkjanlegur maður.
Það urðu engar kveðjur á milli akkar.
Eftir þetta hef ég alltaf fundið ein-
kennilega kuldabylgju fara um mig,
þegar ég hef verið í návist Eiríks.
ÁRNI ÓLA
Framhald af bls. 4.
Þegar útvegsbændur í Reykjavik tóku
upp þann sið að hafa viðlegu „suður
með sjó“ á vetrarvertíðum, gátu þeir
ekki fengið þar neitt eldsneyti og urðu
því að flytja mó suður þangað. Voru
það ótaldir skipsfarmar af mó, sem þá
voru fluttir héðan til verstöðvanna þar
handa skipshöfnum á Reykjavíkurbát-
um. Það var í einni s.líkri móflutninga-
ferð út í Voga, að þeir Þórður Torfa-
son í Vigfúsarkoti og Jóhannes Ólsen í
Hjallhúsinu urðu að lenda hjá Auðnum
á heimleið, gengu heim að bænum, en
þar varð öll skipshöfnin, 9 menn, fyrir
eldingu; létust þrír þeirra, en aðrir
fengu örkuml. Þetta gerðist í marz 1865.
Seinna var það, er Strandarmenn
höfðu fengið eldavélar, að þeir keyptu
mikinn mó af Reykvíkingum árum sam-
an. Sóttu þeir hann sjálfir á sínum bát-
um, og voru þetta hagkvæm viðskipti.
Ekki verður til fjár metinn sá hagn-
aður, sem Reykjavík hefir haft af mó-
námum sínum um aldir. Er hætt við að
nefna þurfi nokkuð háa tölu, ef miða
ætti við núgildandi verðlag. Og þó hefir
hinn óbeini hagnaður orðið langtum
meiri. Það er t. d. mjög mikið vafamál
að hægt hefði verið að stofna hér til
verksmiðjuþorps, ef ekki hefði verið
gnægð eldsneytis í landi jarðarinnar. Og
mundu mónámurnar ekki einnig hafa átt
sinn stóra þátt í því, að Reykjavík
koðnaði ekki niður um leið og verk-
smiðjurnar liðu undir lok? Og mikinn
hluta 19. aldar drógu þær mjög úr því
böii, sem atvinnuleysi er samfara. Þá
nutu menn eigi aðeins þess hagræðis að
geta sjálfir aflað sér eldsneytis með
litlum kostnaði, heldur hafði beinlínis
fjöldi manna atvinnu og lífsuppeldi af
rnótekjunni. Þessa hefir ekki verið gætt
sem skyldi, þegar ritað hefir verið um
Reykjavík og kjör manna þar, og nú er
ailt orðið um seinan að afla heimilda
um þetta efni.
En eitt ljóslifandi dæmi höfum vér
þó um það, að einu sinni björguðu mó-
námurnar blátt áfram Reykvíkingum á
örlagatímum. Það var á fyrri heimsstyrj
aldarárunum, þegar ráðizt var í hi’ð
mikla mónám í Kringlumýri. Um það
eru margar heimildir og skal ég því
fara fljótt yfir þá sögu.
V eturinn 1916-1917 voru mikil
vandræði í Reykjavík vegna eldsneytis-
skorts. Bretar höfðu kippt að sér hend-
inni um kolasölu hingað. Bandaríkin
fóru í stríðið og vegna þess töfðust von
úr viti olíuskip, sem þaðan áttu að
koma, en afleiðingin varð sú, að hér
varð olíulaust þegar kom fram á vorið.
Var ástandið þá orðið svo ískyggilegt,
að bæjarstjórn taldi sér skylt að reyna
Bylting í
bdkagerö
Fyrir um það bil tíu árum
var merkilegt tímarit
stofnað í Bandaríkjunum. Þar
voru engar prentaðar blaðsíður.
Eina skrifaða orðið var á nafn-
miðanum.
Áskrifendurnir voru læknar, sem
þurftu að fylgjast með framförum í
læknislistinni, en höfðu lítinn tíma
til að lesa öll hin fyrirferðarmiklu
rit, sem út komu á því sviði.
En „Hlustunarúrvalið" kom þá til
sögunnar sem einstæð lausn á þeim
vanda. Það var segulband með klukku
stundar hlustunarefni á viku. Lækn-
irinn gat hlustað meðan hann var að
raka sig og klæða eða hvíla sig, eða
líka gat hann hlustað á ferðum sin-
um, ef hann hafði áhald í bílnum.
Þetta „Hlustunarúrval" var meðal
hinna fyrstu margra nýjunga, sem
gerðu byltingu í að varðveita og flytja
upplýsingar og fróðleik.
Nú er þetta ekki lengur nein furðu-
leg nýjung og nýlega hóf annað
læknatimarit göngu sína í New York,
sem er eingöngu prentað á mynd-
ræmu, án þess að vera áður prentað
á pappír.
Microfilm Journal of Legal Medi-
cine, sem ekki er hægt að lesa nema
með áhaldi, flytur fróðleik á þröngu
sviði, sem annars yrði ekki gefinn
út, vegna þess, hve dýrt er að prenta
hann á venjulegan hátt.
Þetta rit sneiðir hjá setningu,
myndamótum, prentvélum og pappír.
Samt er hægt að ná næstum hverju
sem er á míkrófilmu — handskrifuðu,
vélrituðu og prentuðu efni, ijós-
myndum, kortum, reikningum og öll-
um öðrum listaverkum, sem hægt er
að framleiða í svart-hvítum lit.
Auk nýjunga, sem eru að gerast,
hefur rit þetta upp á að bjóða tor-
gæta og uppselda klassíska texta,
sem geta vakið eða endurvakið á-
huga. Áskrifendur þess eru meðal
annars 80 stofnanir í 38 löndum.
Útbreiðsla og velgengni slíkra út-
gáfna var nýskeð athuguð hjá Batelle
Memorial Institute í Columbus í O'hio
fyrir hönd Bókasafnarannsóknarstöðv
arinnar í Washington.
Þeir, sem rannsökuðu málið þar,
voru svo djarfir að koma með spá-
dóma um, að bókahillur í heimahús-
um mundu í framtíðinni verða fullar
af svona „dvergbókum", tímaritum og
dagblöðum, sem allt væri prentað á
lítil, gagnsæ plastkort. Biblían hefur
þegar verið pren’tuð á þennan hátt.
Venjulegur maður gæti haft efni
á að eiga margar alfræðibækur, og
auk þess geysistórt bókasafn, sem
samanlagt tæki ekki meira rúm en
venjulegur skjalaskápur.
Svona dvergbækur mætti prenta
fljótt og ódýrt. Bók, 240 venjulegar
blaðsíður að stærð, gæti komizt fyrir
á þrem plastkortum 3x5 þumlunga að
stærð. Venjulegar vélar, eins og nú
eru til, gætu framleitt 20.000 slíkar
bækur á einni mínútu.
E n stærstu framfarir í þessari
byltingu í fróðleiksmiðlun hafa orð-
ið á sviði hraðans, sem hægt er að
senda slíkt með milli staða. Tvö
elektrónísk kerfi, sem nýlega hafa
verið uppfundin í Bandaríkjunum,
gera það að verkum, að flugpóstur
er í samanburði við þau eins og ríð-
andi sendiboði forðum daga er við
flugpóstinn.
Áhald, sem kallast „LDX“, fram-
leitt af Xerox Corporation í Rochest-
er, N. Y. getur endurtekið á nokkrum
sekúndum á venjulegan pappír hvaða
handskrifað, vélritað eða prentað
bréf, teikningu eða kort, um hvaða
vegalengd sem vera skal, en til slíkra
hluta eru öll áhöld þegar til.
Síðan, sem á að endurtaka, er sett
inn í áhald, sem líkist venjulegum
skrifstofu-fjölritara. Eftir það er
sendingin sjálfvirk. Móttökuvélin
kemur með nákvæma eftirmynd og
getur framleitt allt að átta fetum af
efni á mínútu hverri.
Á sama hátt hafa Bell-símarann-
sóknarstöðvarnar í New York fram-
leitt hraðgenga endurtekningarvél,
sem getur skilað allt að 16 blaðsíðum
á mínútu gegnum símalínur, sem
hafa 16 talrásir.
Upptakarinn á vélinni hreyfist yfir
hvern blett á hverri blaðsíðu, fram-
leiðir jákvæða og neikvæða spennu,
eftir því hvort „augað“ á honum lend
ir á svörtu eða hvítu. Og það finnur
breytinguna frá svörtu til hvíts með
millibili allt niður í hundraðasta
hluta úr þumlungi.
heimssýningunni i New
York fór fram fyrsta sýningin á raf-
reiknum, sem skiptast á upplýsingum
yfir þúsunda mílna vegalengd eftir
símalínum, og vélarnar prentuðu svör
in við spurningunum, allt upp í 300
stafi á sekúndu.
Samskonar vélar útvega vísinda-
mönnum og kaupsýslumönnum saman
teknar skýrslur um fjarlægar athafn-
ir, næstum í sama bili og þær gerast.
Með þessari notkun segulbanda og
myndræmu getur sá tími nálgazt, að
því er sumir vísindamenn telja, þeg-
ar „pappirsgögn" verða ekki lengur
á pappír. Og mestu talsímanotendurn-
ir geta orðið vélar en ekki menn.
að bæta þar úr. Varð það að ráði að
bærinn léti taka upp mó í stórum stíl.
Mónáman í Kringlumýri varð þá fyrir
valinu, því að vitað var að þar var mjög
djúpur mór, 14—16 skóflustungur á allt
að 160 dagsláttna svæði, en fram að
þessu hafði lítið verið að því gert að
taka mó í Kringlumýri.
Byrja var á því að ræsa fram mýrina
og gera þar akvegi. Og svo hófst mótekj
an. Unnu að henni 250-300 menn þetta
sumar. Kom það mörgum vel að fá þar
vinnu, því að atvinnuleysi var mikið í
bænum. Þetta sumar voru framleiddar
þarna 2000 smálestir af þurrkuðum mó
og 500 smálestir af eltimó, sem unninn
var í vélum. Mórinn var allur þurrkað-
ur þarna innfrá, en í september hófst
flutningur á honum til bæjarins. Um það
sagði Knud Zimsen borgarstjóri svo:
„Mátti þá dag eftir dag sjá vagnalestir
þokast upp og niður Háteigsveg. í fylgd
með þeim var aldrað fólk og ungt, kon-
ur og karlar, og í þeim hópi voru ýmsir
menn, sem síðar hafa orðið ráðherrar,
lögmenn og skólastjórar. Allir, sem þvi
máttu við koma, reyndu að flytja mó-
inn sinn sjálfir, því að með því móti
varð hann ódýrari“.
N æsta sumar var svo haldið áfram
mótekjunni og veittist nú auðveldara en
áður vegna þess að búið hafði verið í
haginn sumarið áður. Nú var mýrin
miklu þurrari en þá og þurrir vegir
komnir um hana þvera og endilanga.
Byrjað hafði verið að taka móinn neðst
í mýrinni og var þarna komin hin
stærsta mógröf, sem sézt hefir á íslandi,
eða um þrjár dagsláttur að flatarmáli.
Þarna voru nú enn þetta sumar teknar
upp 2000 lestir af þurrum stungumó,
og veitti ekki af.
Jafnframt þessu mónámi voru bæjar-
búar hvattir til þess að taka upp mó
sjálfir og var þeim visað á mónámurnar
í Raúðarármýri og Fossvogi. Menn brugð
ust vel við þessu, enda var þeirra þægð-
in, og er mér nær að halda að mótekja
einstaklinga hafi ekki orðið öllu minni
heldur en mótekja bæarins. Öllu var
þessu brennt næsta vetur og ennfremur
500 lestum af mó sem komu frá Álfs-
nesi. Þetta bjargaði í þeim hörmungum,
sem þá stóðu yfir.
Stríðinu lauk í nóvember 1918, en
þrátt fyrir það var hér hörgull á kol-
um næstu árin. Var því mótekjunni í
Kringlumýri haldið áfram um fjögur ár
enn.
Mörgum, sem vanizt höfðu kolakynd-
ingu, þótti mórinn hitalítill, enda voru
ofnar gerðir fyrir kolabrennslu, en ekki
móbrennslu. Á þessu réðu menn bót á
þann hátt að rífa hinn eldtrausta múr
innan úr ofnunum. Við það varð eld-
holið miklu stærra en áður, svo að meira
var hægt að láta í þá af eldsneyti og
þeir hitnuðu fyrr, og stundum hitnuðu
þeir svo mjög, að þeir urðu rauðglóandi.
Eftir að ofnunum hafði verið breytt
þannig, voru þeir kallaðir móofnar.
Hér lýkur þessari frásögn um
hlunnindi Reykjavíkur af mónámi. Þær
gerðu það ekki endasleppt við okkur
mónámurnar, og lengi má bærinn minn-
ast þeirra, þótt nú sé viðhorfið annað,
þegar menn þykjast öruggir um alla
framtíð, þar sem þeir hafa fengið raf-
magn og hitaveitu. Mómýrarnar eru
gleymdar. Byggðin kreppir að þeim og
þokast út á þær. Þó er hér enn mik-
ill mór í jörð. Á hann allur að fara for-
görðum?
HAGALAGÐAR
Þungar búsifjar
Tildrög þess að Þórður (Magnús-
son alþm.) hætti búskap í Hattardal
voru þau að sögn kunnugra að hann
missti mikinn hluta fjár síns 1882 eða
1883. En svo var mál með vexti, að
á Hvalveiðistöðvunum á Langeyri og
Dvergasteinseyri var miklu af hval-
kjöti og öllum innýflum úr hvölum
Eleygt í sjóinn. Barst þessi úrgangur
á fjöru í Álftafirði, úldnaði þar og
varð banvænn fénaði, sem sótti mjög
í hvalþjósurnar. Drapst mikið af sauð
£é Álftfirðinga af þessu hvaláti.
(Ársrit Sögufél. ísf.j
Sögulegur viðburður
f þingbyrjun gerðist sá sögulegi við
burðuir, að kosning Sveinibjarnar
saupmanns Jacöhsen sem þingmanns
Reykvíkinga árið áður var af þing-
inu úrskurðuð ólögmæt með því að
hann var ekki búsettur í ríkjum Dana
jonungs heldur á Bxetlandi (og það
lonum jafnframt til foráttu fundið,
ið hann hefði orðið gjaldþrota). Tók
því sæti hans Magnús Jónsson í Bráð-
ræði.
(Árbækur Reykjavíkur 1866)
35. tbl. 1965
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS'