Lesbók Morgunblaðsins - 06.02.1966, Page 12
Asíðustu og beztu tímum
þjóðarinnar virðast klám-
órar hafa hugtekið hugi fjölda
manna, jafnt karla sem kvenna.
Þeir sem harðast eru slegnir af
faraldri þes.sum vilja að vonum
leita úrbóta og forða þjóðinni frá
algerri sýkingu og til þessara hluta
eru blöð og útvarp sett í gang. Að
hj álparleiðangri þessum liggja mavg
ar og sundurlausar rætur. Sumir
ganga til þessa verks heilshugar,
aðrir af uppsláttarsýki og von um
að komast í nefnd eða ráð. Enn
aðrir til að leika góða og göfuga per-
sónu.
En eitt er nokkuð sameiginlegt þessu
fólki, og það er, að sé það spurt hvað
sé klám, þá byrja vandræðalegar útskýr
ingar eða vöflur, sem enda á þann veg,
að spyrjandinn eða hlustandinn er litlu
nær.
Til nánari skýringa er þessi smásaga:
„Sveitastúlka fór til næsta bæjar í
einhverjum erindum. Þetta var að haust
lagi. Bónda vantaði hrút sem hann átti
og biður stúlkuna að spyrja um hann
á bænum. Stúlka jánkaði þessu, en er
til kom, þótti henni ófínt að spyrja um
hrútinn. Aftur á móti spyr hún, hvort
ekki hafði orðið vart við kind. Kiná,
hvaða kind átti það að vera, rolla,
lamb? Nei, en ef þið viljið koma mér til
að klæmast, þá er það óþokkinn, sem
fer oftast á ærnar, sagði stúlkan".
E inn hópurinn bindur klámið við
kynlíf og kynlífslýsingar, og mun sú
alda runnin frá kirkjunni. Samband
manns og konu var í hennar augum saur
ug athöfn, sem lýsingarorð brast tjáning
ar til, og fólk mátti ekki giftast nema
eftir ramflóknum altarislýsingum.
Þetta er uppspretta þess, hve margir,
allt til þessa dags, tala um samlíf manns
og konu með vítaverðu orðbragði, sem
þeir nota ekki undir öðrum kringum-
stæðum. Svona fer stundum um góðan
ásetning þegar hann er reistur á fölsk-
um forsendum. Það hefur lengi vakið
mér furðu, hvað sumt sannkristið fólk
hneykslast á lýsingum kynlífs í ræðu og
riti.
Þær fyrstu og einu lýsingar á þeirri
athöfn, sem hafa hneykslað mig að ráði,
las ég ungur í hinni „Helgu bók‘.
Aftur á móti bendir margt til þess að
athöfn þessi hafi hjá okkar forfeðrum
verið helgiathöfn í sambandi við trúar-
siði. Leifar af þessu finnast enn, t.d.
1 sambandi við Jónsmessunótt.
Heybrækur
Man ég svona brækur bezt
blásnar í rjáfri hanga;
! nú hafa þær á þingi sézt
þótzt vera menn — og ganga.
S umir menn telja og til kláms
sóðalegt orðbragð, hálfkveðnar vísur allt
niður í lestrarmerki. Um þetta er deilt
og bitizt án niðurstöðu í blöðum, bókum
og útvarpi. Til þess að freista niður-
stöðu verður maður að spyrja sjálfan
sig að athuguðu máli: Er til klám? Því
verður að svara játandi. Á það rétt á
sér? Ég segi nei.
Hvað er þá þetta sem kallað er klám?
Klám tel ég það eitt að kunna ekki að
haga orðum og gjörðum á svo listfengan
hátt, að velsæmi manna hrökkvi ekki í
kút. Klám er því ekki bundið við neina
sérstaka þætti lífsins; þeir eru allir jafn
mikilsverðir, eins og allir litir eru jafn
fagrir í réttum samböndum. Það eru til
taishættir að fornu og nýju, sem skýra
orðið klám. Klámhögg er högg, sem
ekki hefur verið vandað til, því geigað
eða misst marks. Eins er, ef manni fer
verk illa úr hendi. Ósköp er þetta nú
eitthvað klámkennt hjá þér, veslingur!
Sjálfsagt ganga sumir heilshugar á móti
því sem þeir kalla klám og hafa kannski
eitthvað fyrir sér í því, að slíkt fari vax-
andi með þjóðinni. En hvernig ætti slíkt
að ske með allri þeirri menntun og
menningu, sem nú er borin á borð fyrir
okkur? Og þó. í sambandi við verklega
menningu höfum við losnað við mikið
klám, en minna í hinni sem við andann
er kennd. Okkar andlegu fleytur þræða
að mestu öldudalina, þó einstaka siglu-
toppa beri hátt. Þetta þarf ekki að vera
neitt úrkynjunarmerki, en við erum í
lægð.
Af öllu, sem ritað er nú til dags,
er sannarlega fátt sem dregur arnsúg.
Það er eins og það vanti skerpu, klið
og reisn í stílinn. Aftur á móti eru grein-
armerki í góðu lagi. Mín hugdetta er
sú, að skólarnir geri meira veður út
af vöntun greinarmerkja en forms og
stíls. Með þessu er ekki verið að gera
lítið úr greinarmerkjum, enda er slíkt
ekki vogandi eftir glímu Oscars Wildes
við kommuna. Þó hefur sumum dottið í
hug, að harðasta glíma Snorra Sturiu-
sonar hafi ekki verið við kommu. Hvort
sem þetta er rétt, þá er það horfellis-
stíllinn sem veldur þeirri klámöldu, sem
óneitanlega er í uppsiglingu.
Á þetta lagið ganga svo margir þýðend
ur og höfundar, svo ég tali nú ekki um
allt dægurritafarganið, sem enginn veit
tölu á, með öllu lífsreynslukláminu.
Verði engin breyting hér á innan tíðar,
mun bókmenntasmekkur ekki verða okk
ur að fótakefli.
Frásagnarmáti og stílsnilld hafa
um langan aldur verið okkar aðalsmerki
og varið þjóðina illum og skaðlegum
áhrifum, lyft okkur í sessi og gefið okk-
ur sýn til hulduheima. Ég hefi oft stað-
ið á öndinni yfir orðfæð hinnar ungu,
gJæsilegu kynslóðar, sem nú á að erfa
landið. Þetta minnir mest á þegar frum-
stæðir menn eru að læra að tala fram-
andi tungur. Hvernig á svo maður, þó
hann hafi sæmilegar gáfur, að koma
hugsunum sínum í gott form, ef hann
vantar orð?
Úr öllu þessu myndast lágkúra og
klám. En þar sem orðaforði og stíl-
snilld sitja að völdum hverfur allt klám,
hvernig sem það er skilið, og það er
nákvæmlega sama um hvaða efni er
fjallað, kynferðislífið þar ekki undan-
skilið.
Þegar þetta mál var rætt á vegum
útvarpsins, varð mér fyrst Ijóst, hvað
greindir og gegnir menn gera sér oft
litla grein fyrir hlutunum.
Þegar Bósa sögu og Herrauðs bar á
góma, treysti enginn sér til að kenna
þar ýmsa kafla til kláms, og er þó hátt
síglt. Og hver var orsökin? Aðeins sú,
að þarna var fjallað um af íþrótt. Þarna
hefði ekki þurft nema lítilsháttar klaufa,
svo orðbragð hefði reynzt ósæmilegt og
neistinn kviksettur. Þeir, sem af ein-
lægni vilja útrýma klámi úr íslenzkum
bókmenntum, ættu að hugleiða að hér
dugar enginn hégómi, eins og prestur-
inn sagði, þegar frúrnar báðu hann að
biðja fyrir drykkjumanni af stólnum.
Hér verkar það eitt að vekja ást og
virðingu fyrir „tungunni". Við þann
mann, sem hefur tileinkað sér þessa
kosti, mun aldrei þurfa um að vanda
hvað orðbragð snertir.
G etur nokkur útskýrt hvað felst í
smákvæðum Jónasar Hallgrímssonar?
Margir hagfræðingar segja sem svo, að
„þetta hefði ég getað ort“, en þeirra vísa,
þótt snjallari virðist, deyr, en hitt lifir.
Þó er ekki hægt að vega, mæla eða ljós-
mynda innihaldið, jafnvel þótt dungals-
dýpt sé beitt. Það skyldi þó aldrei vera
einlægni og ást á tungunni sem hér kem-
ur til greina? Lengi má deila um það
hvað má segjast og hvenær eigi að segja
það. En þeir ritendur, sem ekki treysta
sér til að vekja á sér athygli nema nota
sóðalegt orðbragð, ættu að glugga í okk
ar fornu bókmenntir.
H já Snorra stendur: „Þá sér Þórr
upp í gljúfrum nökkrum, að Gjálp dótt-
ir Geirröðar stóð þar tveim megin ár-
innar ok gerði árvöxtinn. Þá tók Þórr
upp úr ánni stein mikinn ok kastaði að
henni ok mælti þá: „At ósi skal á
stemma“. Eigi missti hann þar er hann
kastaði til“.
„Broddi mælti: Allmjög eru þér mis-
lagðar hendur, ef þú varðar mér Ljós-
vetningaskarð, svo ég megi eigi fara með
förunautum mínum, en þú varðar ei hið
iitla skarð milli þjóa þér svo ámælislaust
sé“.
I gömlu ævintýri er sagt frá kon-
ungsdóttur, sem varð fyrir þeim ákvæð-
um, að hún mátti ekki yndi hljóta af
karlmönnum. Hennar báðu niargir kon-
ungssynir og hún giftist hvað eftir ann-
að. Enginn þeirra gat hrökkt ákvæðun-
um á brott, og var það þeirra dauðasök.
Á hverri brúðkaupsnóttu stóðu vopn-
aðir verðir framan við dyr hjónaherberg
isins albúnir til þess að hlýða kallinu að
„rétta“ brúðgumann. Svo er það eitt
þetta kvöld, að verðirnir opna hurðina
án þess að bíða eftir kalli, þótti ekki
taka því. En um leið mælir brúðurin
fram vísu þessa:
Slökkvið ljósið, slíðrið sverð,
sláið hann ekki að sinni.
Því hann er með sinn fyðil á ferð
í fögrubrekku minni.
Sá einn er hefur tunguna að helgireit
hugans getur túlkað allar hugsanir sínar
svo ámælislaust sé.
Því orð eru á íslenzku til
yfir allt sem er hugsað á jörðu.
Halldór Pétursson.
BÓKMENNTIR
Framhald af bls. 7.
listamanna er auk þess það, að þeir
þrá að skapa verk, sem hafa ævarandi
gildi. Til þess að það sé hægt, þarf
listamaðurinn að vera fær um s.ð um-
breyta persónulegri reynslu sinni í al-
menn giídi og Ijá henni þann búning,
sem listunnendur rneta og sliilja. Hvers
vegna þráir listamaðurinn að skapa var-
anleg verðmæti? spyr Bychowski. Vegna
þess að grunntónninn í sálarlífi lista-
mannsins er vanmáttui', sem hann reyn-
ir að hamla á móti með almættishug-
myndum. Sönnun fyrir almætti er ein-
mitt að skapa eitthvað, sem varir eilíf-
lega. í þessari síðustu atihugasemd sinni
kemur Byohowski inn á sama svið og
Schneider, en frá annarri hlið. Þar sem
kenningarnar rekast ekki á, má segja
að þær bæti hvor aðra nokkuð upp.
Bftirtektarvert er, hversu hikandi
þessir þrír sálfræðingar hafa verið við
að útlista hina raunverulegu undirstöðu
listgáfunnar. Þeir fullyrða allir, að hún
sé að verulegu leyti ásköpuð, en vilja
fátt fleira segja um þá hlið málsins.
Þeim mun lengur dvelst þeim við lýs-
ingu á samkennum listamanna. Þessi
varfærni er vissulega lofsverð, miðað við
núverandi þekkingarástand. En þó er eft
ir að vita, hvort ekki er hægt að kom-
ast örlítið lengra.
P hyllis Greenacre heitir bandarísk
kona, læknir, barnasálfræðingur og sál-
könnuður. Hún er talin með fremstu
sálfræðingum nú á tímum á þessu sviði
og raunverulegur arftaki Ernst Kris í
sálanfræði bókmennta og lista. Green-
acre hefur ritað töluvert um þessi efni,
en einna fróðlegust þykir mér ritgerð
hennar frá 1957: „The Childhhod of the
Artist'1 (13). Sá er þó meinbugur á
þessari ágætu grein, eins og reyndar
flestum góðum skrifum, að hún verður
ekki endursögð eða dregin verulega
saman án mikilla skemmda. Þó skal
þess freistað að gefa örlitla hugmynd
um efni hennar, fyrst þessi varnagli
hefur verið sleginn.
Greenacre byrjar grein sína á því að
skýrgreina nokkur orð, sem sálfræðing-
ar nota oftast í fleng: genius, talent,
giftedness, creativity. Hún staldrar við
hið sáðasta sem við þýðum með sköp-
unargáfu, og þann sem gæddur er slík-
um gáfum nefnum við listamann. Sköp-
unargáfan er að hennar dómi sérstak-
ur eiginleiki, sem er stundum, en alls
ekki alltaf (og stundum ekki) tengdur
miklum hæfileikum (ability). Þó hefur
sköpunargáfan yfirleitt litla þýðingu,
nema sá, sem henni er gæddur, sé
einnig dugmikill hæfileikamaður, en sé
því til að dreifa verður hann skapandi
listamaður. S'köpunargáfan virðist vera
tiltölulega ó'háð afburða greind, a.m.k.
þeirri greind, sem mæld er í vísitölu-
stigum greindarprófa, en vitaskuld eru
sumir listamenn einnig frábærleg-a vel
gefnir. Hvað er nú sköpunargáfa og
hvernig ber að skilja uppruna hennar?
Greenacre býður upp á nokkrar tilgát-
ur, sem hún í hæversku sinni segir að
beri að sk-oða sem e.k. vinnuplan, er
styðjast megi við, þegar farið verði að
rannsaka málin nánar. Fyrst ræðir hún
grundvallareinkenni sköpunargáfunnar,
en þau telur Hiin vera fjögur: 1) Mjög
skörp skynjun eða öllu fremur næmi
á áhriif, sem skynfærin verða fyrir.
2) Óvenjumiklir hæfileikar til að
greina sundur skynjuð fyrirbæri. 3) Mun
meiri innlifunarhæfileikar (empathy)
bæði að umfangi og dýpt en almennt
tiðkast. 4) Mjög vel gerð tjáningartæki
(sensorimotor equipment). Þessi fjögur
atriði ræðir hún svo all rækilega og af
glöggri sálfræðilegri og læknisfræði-
legri þekkingu.
Eru nú þessir eiginleikar áslcapaðir
eða áunnir? Séu þeir áskapaðir er um
tvennt að ræða: annað hvort að eigin
leikarnir erfist samkvæmt erfðafræði-
legum lögmálum eða að þeir séu fyrir
hendi sem möguleiki (potential), sem
umhverfið hefur nokkuð á valdi sínu að
þroska eða drepa í dróma. Helzt virðist
hún hallast að hinu síðarnefnda, þó að
vitaskuld treystist hún ekki til að taka
af skarið.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
6. febrúar 196ð