Lesbók Morgunblaðsins - 27.07.1969, Blaðsíða 11

Eitt af því, sem hefir aukið frægð hinna fornu Íslcndínga fram eptir öldum, er sú þekking á lögum og landstjórn, sem hefir verið þar almenn frá alda öðli i fornöld. Þessu lýsa is- lands fornu lög og dómar lengi frameptir, meðan iög og lof voru í höndum landsmanna sjálfra. ÉJtlendir ferðamcnn, sem voru á íslandi meðan Jónsbók var i fullu gildi, hafa getið þess, tii dæmis um almcnna lagamentun meðal alþýðu á landi voru, aö hver lögréttumaður gekk mcð lögbók sina undir hendi sér til lögréttu, og sýndi þar með að hann hafði bæði þekkíng á lögum lands síns, og líka greind á að þýða þau þegar til þurfti aö taka. Þetta sýnir cinnig hinn mikli fjöldi af afskriptum lög bóka, cins og þau hin miklu söfn af dómabókum, og ymsar ritgjörðir um lagaþýðíngar, sem hafa verið til, og eru enn til i handritum eptir ýmsa lögfróða menn, jafnvei af hændastétt, frá hinum fyrri tímum. Eptir að hin dönsku lög fóru að komast inn, og ryðja hinum islcnzku úr sæti, drógst lagamcntunin smásaman úr höndum bænda, og varð eiginlcg cign lagamannanna. En allir þeir hinir heiztu af lagamönnum vorum hafa þó fundið, hversu mikils var i mist, þegar lagaþekkingin ekki hafði rót meöal al- þýðu manna, að hún varð þarmeð köld og dauð, svo að sjálf lögin urðu þarfyrir stirð, ógeðfeld og ávaxtarlaus. Þeir hafa þessvegna allir leitazt við eptir mcgni, að rita fræðibækur til leiðbeiningar i þcssum efnum. Eigi að siður hefir þessi viðlcitni ekki gctað borið fullkominn ávöxt, bæði af því, að fræðibækur þessar hafa ekki verið nógu yfirgripsmiklar, og af þvi, að blendíngur danskra og islenzkra laga hcfir stundum verið svo mikill, að sjálfir hinir lögfróðustu menn hafa veriö í vafa um, eða eru jafnvcl cnn, hver lög væri gild á íslandi; og þar á ofan bættist, að lög og stjórnarhréf voru rituð á dönsku, og sumt hvergi auglýst á prenti, og þcssvcgna ókunn- ugt öllum, cnda háyfirvöldunum sjálfum. Ilið islenzka Bókmentafélag hafði frá upphafi tekið cptir þvi, hversu nauðsynleg íslendingum var þekkíng á lögum og landstjórn, og það hafði því ætlað sér að reyna að bæta úr þessari þörf, en sá styrkur, sem landar vorir veittu félaginu, hrökk hvergi nærri til að framkvæma þcnna ásetning til lilitar og hlaut hann þvi að standa á baki ymsu öðru, sem hægra var að koma til lciöar. Jón Sigurðsson. ÉJr formáia 1. bindis Tiðinda um stjórnarmál- efni íslands, sem bókmcntafélagiö gaf út 1855—1875. Hann er hér að réttlæta þcssa útgáfu sem mæltist misjafnlega fyrir meðal félagsmanna.

Sá bóndi mundi haröla ófróður þykja um sinn eigin hag, og lítill búmaður, sem ekki vissi tölu hjúa sinna eða heimilis- fólks, cða kynni tölu á hversu mart hann ætti gángandi fjár. En svo má og hver sá þykja harðla ófróður um landsins hag, sem ekki þekkir nákvæmlega fólkstöiu á landinu, eða skiptingu hcnn- ar, eða tölu gánganda fjár, eða sérhverja grein i atvinnu landsmanna. í fám oröum að segja, sá sem ekki þekkir ásig- komulag landsins, cða scm vér köllum hagfræði þess, í öllum greinum sem glöggvast og nákvæmlegast, hann getur ckki með neinni greind talað um landsins gagn og nauðsynjar; hann veit ekkert, nema af ágizkun, hvort landinu fer fram cða aptur; hann gctur ckki dæmt um ncinar uppástúngur annara i hinum merkiiegustu málum, né stúngið sjálfur uppá ncinu, ncma eptir ágizkun; liann getur ekki dæmt um neinar aflciðingar viðburö- anna, scm sncrta landsins hag, ncma cptir ágizkun . . . í öllum löndum, þar sem nokkur mentan er, taka menn sér fyrir hendur að safna skýrslum um hagfræði landanna. Þar sem cnginn má eða vill hugsa um almenna landshagi, nema stjórnin ein, þar elur hún önn fyrir að safna skýrslunum; þar sem þjóðleg mcntan er aimenn, og menn af þjóöinni eru kallaöir til aðgjörða um allsherjar málefni, þar er ekki að cins safnað skýrslum þcssum, hcldur er varið mikilli ástundan og mikiu fé til þcss, að þær verði sem fullkomnastar, sem aðgengilegastar alþýðu, og sem kunnugastar meðal þjóðarinnar. Það var fyr á öld, mcðan þjóðfrelsi var á íslandi, að menn gáfu gaum að þessu. Gizur biskup i Skálholti lét telja alla hændur á íslandi, þá er þingfararkaupi áttu að gegna (um 1100); þessi hagfræöisskýrsla er elzt á landi voru, að því er oss er nú kunnugt, og hefir hún verið auglýst, þvi Ari prestur hinn fróði hefir tekið aðaltölur hennar i rit sitt Islcndingabók. Jón Sigurðsson. Úr formála I. bindis Skýrslna um landshagi á íslandi, sem Bókmcnntamélagið gaf út 1855—1875. Þessi útgáfa naut og takmarkaðra vin- sælda félagsmanna og þurfti því eins og Tíðindin um stjórnarmálcfni íslands réttlætingar við.
TÍMABILIÐ 1911—1969
um frá fslandi. Um leiíS var
Ihætt útgáfiu tímiaritsinis Fréttir
frá íslandi, sem áðtuir sagði frá.
Hélt Skírniir þessu sniði _ til
ánsdnis 1921, alð hann varð árs-
ið að sameina hann Tímariti
Bökmemitafélagsin's, sem áðor
viar nefnt. Var hamin um leið
gerður að ársfj órðungsr iti um
almemin efni. Stóð sú skipan til
ársins 1921, að hann varð árs-
rit að nýjm. Síðostu áratugi má
segja, að Skínnir hafi sérhæfzt
nokkuð við íslenzika bákmenmta
og meinmngarsögu, og enu við-
fangsefni hans enn í dag einik-
um á því svi&i.
Þá tók Reykjavíkurdeild við
útgáfu fsienzikis fornlbréfasafns
1899, og hefur það síðan verið
gefið út í Reykjavik (frá 2.
Ihefltá 5. biindis).
Af öðrum ritiurn, sem Reykja-
víkurdeildin gaf út á þessum
árum eða hóf útigáfu á, má
nefna Sýslumannaæfir Boga
Benediktssonar, siem Jón Pét-
urseon yfirdómiari og síðar
Hannes Þorstein'sson þjóðskjala
vörður sáu um útgáfu á, og
kom fynsta heftið út 1881, en
ekki lauk verkinu að fullu fyrr
en 1932 ag var þá 5 þyikk
bindi, þar af eitt ýtarleg nafna-
Skrá um verkið allt.
Bnin má nefna ýmis rit, sem
minni eru að fyrirferð, svo sem
Upphaf allsherjarríkis á ís-
landi eftir Konrad Maurer
(1882), Shiakiaspieane(þýðinigaæ
séria Matthíasar Jodhumsonar
oig Bréf Jóns Sigurðssonar
(1911). Geta má þess einnig, að
Reykjavíkurdeildiin hóf útgáfu
á Landfræðissögu íslands eCtir
Þorvald Thoroddisen 1892, en
Kaupmanniahafiniardeildiin laiúk
verkinu, sem varð 4 bindi.
Frá Hafnardeild félagsins
komu fjölmörg rit á þessu tima
bili, og er efcki gerlegt aðtelja
upp hér nema fáein. Árið 1880
kom út Auðfræði séra Amljóts
Ólafssonar í Sauðamesi, sem er
eitt fyrista rft á ísllemzkiu er boðar
ákveðnar hagfræðikemningar.
Þá má nefna úitgáifur af
kvæðum Jónasar Hallgrfmsson-
ar, Bj-arna Thoranenisems og séra
Stefáms Óiafissomair í Vaiilanesi.
Árið 188V hóf félagið útgáfu
á þjóðfræðasafninu íslenzkar
gátur, skemmtanir, vikivakar
og þulur, sem Jón Árnason og
Ólaf ur Davíðsson önnuðust, en
þetta safn skyldi vera eins kon-
ar framlhald af þjóðsögum og
ævintýnuim Jóns Ámasonar.
Laulk útgáfunmi 1903, og erhún
í 4 bindum.
Á þessu tímiabili Ihóf Hafniar-
deild félagsinis allumfianigsmiklia
útgáfu á rftuim um náttúru fs-
lands. Má þar nefna rit Þor-
vaidis Thoroddsenis, Jarðskjálft-
ar á Súðuriandi (1899), Land-
skjálft,ar á íslandi (1906) og
Lýsingu íslands í 4 bindum, en
útgáfa heninar hófst 1908 og
laulk 1922. Flóru fslands eftir
Stefán Stefánsso.n gaf félagið
út 1901 og Grasafræði I—II
(Byggimg og líf plantna) eftir
Helga Jónisson 1906—1907.
Af sagnfræðiritum má nefna
Fornaldarsögu eftir Hallgrim
Melsted (1900) og íslendinga-
sögu Boga Th. Melsteds, sem
hyrjaði að komia út 1903, en
laiufc 1930 og var í 3 bindum.
Lofcs miá hér telja Bókmennta-
sögu íslendinga firam undir isið-
bót eftir Finn Jónsson (1904—
1905) og Ævisögu Jóns Ólafs-
sonar Indíafara eftir sjálfan
Ihann í útgáfu Sigfúsar Blön-
dals (1908—1909).
á er dleild'ir féllaigsims hötfðu
verið sameinaðar 1911—1912,
má segja, að félagið hafi verið
komið í þær Skorður, sem það
er enn í, og starfssvið þess
ákvarðað.
Hin eldri ritsöfn, íslenzkt
fornbréfasafn og Safn til sögu
íslands, hafa haldið áfram að
koma út, ein þó hefur útgáfan
‘hvorfci verið regluleig né með
þeim 'hraða, sam æskilegur má
teljast. Skímir hefur á hinn
bóginn komið út hvert ár, þó
að stundum hafi orðið á nokkiur
seinlk’un.
Af nýjum rituim, sem félagið
hefur ráðizt í að gefa út á
þessu tímabili, eru tvö veiga-
mest: Annálar 1400—1800, en
útgáfa þeima hófst 1922 og er
ekki enin að fullu lokið, og ís-
lenzkar æviskrár I—V eftir Pál
E. Ólason með viðhæti eftir
séira Jón Guðniason, sem kornu
út á árumum 1948—1952.
Ýmis öminiuir rit miæihti nefna,
svo sem Minningarrit aldaraf-
mælis Bókmenntafélagsins, eft-
ir Pál E. Ólason og Björn M.
Ólsen (1916), Bréfabók Guð-
brands biskups Þorlákssonar
(1919—1942), ævisögur séra
Jóns Halldórssonar í Hítardal
(1939) og sonamsonar hans
Hannesar Finnssonar Skálholts-
biskups (1936) eftir JónHelga-
son biskup, rit Einars Arnórs-
soniar hæstaréttardómara um
Ara fróða (1942), rit Sigurjóns
Jónssonar læknis um Sjúkdóma
og sótt.arfar á íslandi 1400—
1800 (1944), ævisögu Jóns Sig-
urðssonar forseta (Jón Sigurðs-
son,_ foringinn mikli) eftir Pál
E. Ólason (1945—1946), Ferða-
bók Tómasar Sæmundssonar í
útgáfu Jakobs Benediktssonar
(1947), Gerðir Landnámabókar
eftir Jón Jóhaninesson prófess-
or (1941), Upphaf leikritunar
á íslandi eftir Steingrím J. Þor-
steinsson prófessor (1943), Um>
íslenzkar þjóðsögur (1940), Á
Njálsbúð (1943) og Ritunartími
fslendingasagna (1965), allar
eftir Einar Ól. Sveinsson pró-
fessor, og Ævisögu Baldvins
Einarssonar eftir Nöninu Ólafs-
dóttur (1961).
Skylt er að geta þess, að áð-
urnefnd rit Jóns Helgasomar
biiskups voru gefin út í sam-
vinniu við forlag ísafoldar.
Þetta yfirlit er ekki tæmandi
og álitamál er að sjálfsögðu,
hver rit nefna skuli og hver
ekki. Þó má vænta, að það
gefi sæmilega hugmynd um við
fangsefni síðustu áratuga.
Ef litið er yfir útgáfustarf-
semina frá upphafi er tvemmt
augljóst: Hún hefux verulega
dregizt saman síðuistu áratugi
frá því sem var á blómaskeiði
félagsins og jafnframt séirihæfzt
við íslenzka bókmenniba- og
menniingansögu. Hvort tveggja
er ihugunarefni, sem nánar verð
ur vikið að síðar.
Ekki verður svo skilizt við
þennan þátt í sögu Bákmemmta-
félagsins, að látið sé hjá líða
að geta tveggja ömdvegisrita,
sem félagið stuðlaði nokkuð að
útgáfu á, þótt aðrir yrðu útgef-
endur. Þessi rit eru íslenzkar
þjóðsögur og ævintýri I—II,
sem Jón Árnason safnaði og út
komu í Leipzig 1862—1864, og
íslenzk þjóðlög eftir séra
Bjiainna ÞorStedmssion í Siiglu-
firði, sem kom út á árunum
1906—1909.
(Ljósm.: Kr. Ben., nemia amm-
að sé tekið fram).
Knippelsbro
Fraimhafld atf bls. 4.
Bridge“ væri stærsta brú í
heimi, taldi ég það athyglisvert,
en í ’hug mér geymdi ég Knipp-
elsbro heiðurimn.
Tíminm leið og næst var ég í
London. Ég trúði góðum vin í
enska utanríkisráðuineytinu fyr-
ir hinni áfcöfu löngun minni að
sjá Knippelsbro.
Furðulegt sagði hann með
skilnin'gi Englendingsins á göml-
um venjuim og svo bauð hanin
mér upp á te. Það gerði hann
alltaf þegar vomur komu á
hanin.
Eftir að við höfðum drukkið
teið, ’kom hamn svo aftur að
málinu: „Svo þér finrast þú
aldrei hafa verið erlendis, af
því þú hefur ekki fylgt himni
göml'U hefðbumdnu vemju að
fara fyrst til Kaupmaninahafn-
ar og Skoða Knippelsbro“
„Einmitt", sagði ég.
Loks rann upp 'hin stóra
stund, fyrsta heimsó'kn min til
Kaupmianmahafnar. Ég varð
ekki fyrir vonbrigðum, fjanri
því. Ég gekk beinuistu leið að
Knippelsbro. Hrifin horfði ég á
hana lyftast upp og síga niður.
Mjög gegn vilja mínum varð ég
að viðurkenna. að hún var ekki
jafn stór og „Golden Gate
Bridge“, en svo sagði ég huig-
hreystandi við sjálfan mig:
„Engri annarri brú er nú Knipp
elsbro samt lík“.
Hvers virði er þá Kaup-
mannahöfn mér?
Þegar ég ólst upp í Reykja-
vík, kom bókstaflega allt frá
Kaupmannahöfn. Borgim er þvi
óaðskiljanlegur hluti æsku
minnar, og heimur æsku minm-
ar er mér mikils virði.
I æsku er hugmyndafiugið
lifandi og þess vegna opið fyr-
ir ævintýrum og sögum. Á með
an maður er ungur, treystir
maður enn hinum fullorðnu. Þó
vakir í bamshiugamum óþægileg-
ur grunur um að heiðarleilki
þeirra geti brugðizt. Barnið ótt-
ast, að þessi grunur verði að
veruleika og frestár því einis
lengi og unnt er að standa aug
liti til auglitis við þann veru-
leika. Þegar staðreyndimar
loks neyða dómgreind bai'nsdns
til að Skilja að fullorðnir segja
aðeins satt, þegar það spillir
ekki fyrir þeim, þá verður það
fyrir áfalli. Barnið blygðast sin
fyrir að hafa látið blekkjast.
Æskuheimurinn hrynur. Áhæif
áfallsins vara þanigað til barn-
ið hefur lærc að nota lygina á
sama hátt og hinir fullorðnu.
Þess vegna háði ég svona
harða baráttu til vemdar hug-
mynd minni um stærð Knipp-
elbro. Hefði traust mitt á hinni
myndræmiu lýsingu rakaranis á
brúmni bilað, var komin brota-
löm í aðra byggingu. Æsku-
heimur minn var í veði. Barma-
trúin á sögur og ævintýri H.C.
Andersens. Ég hafði ekki ráð á
því.
Frá Knippelsbro gefcfc ég í
áttina að „Strikinu". Ég hélt að
ég væri fcomin þangað, en var
ekki viss, og spurði þess vegna
rnann, sem stóð í dyrumum á
búðinini sinni. Hann var vin-
gjarnlegur og hjálpfús og stað-
festi, að ég stæði á „Strikiniu",
svo röbbuðum við saman góða
stund og allt í eimu sagðihamn:
„Bíðið, bíðið andartak, nú höf-
um við staðið hér og rabbað
saman smá stund og óg hef skil-
ið hvert orð sem þér hafið sagt,
en ekki veit ég hvaða mál þér
talið.“ Ég brosti og svaraði: „Ég
hélt ég væri að tala dönslku“.
Svo hlógum við báðir og hlát
urinm er alþjóðamál.
Og Skemmtileg borg er
Kaupmamnaihöfn.
BÓKMENNTIR
Framhaid af bls. 3.
Ég er steinn
sem hrapaði úr f jallinu,
fyrst hægt,
siðan hratt.
Harðar brúnir minar
tættu upp svörðinn,
sundruðu mjúkri hliðinnl.
Ég stanzaði loks
langt niðri i mýri.
Ég er steinninn sem lirapaðL
Þú ert grasið
sem græddi slóð mína.
Ljóð Þongeirs um dalalæðuna,
sem „mjakast eftir dalnum mjúk
um fótuim", sýnir á sama hátt
fullkommiun þessarar aðferðar
27. júM 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS H