Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1970, Blaðsíða 13

íkringum
okkur
Eftir
Árna Waag
Fyrir skömmu komu nokkur
hreindýr flugleiðis frá Egils-
stöðum hingað á höfuðborgar-
svæðið og er það í fyrsta skipti,
sem hreindýr sjást á þessum
slóðum um margra áratuga
skeið. Dýr þessi verða nú fram
vegis til sýnis í Sædýrasafn-
inu í Hafnarfirði. Á hverju ári
er hreindýra getið í fréttum
hér á landi, einkum í sambandi
við veiðar þeirra austanlands
og einnig þegar þau leita til
byggða í harðærum. Fæstir
hafa þó séð þessi merkilegu
heimskautadýr. Ber að þakka
forráðamönnum safnsins þetta
framtak.
Eins og kunnugt er, eru
hreindýrin hér á landi afkom-
endur þeirra dýra, sem flutt
voru inn frá Norður-Noregi á
síðari hluta 18. aldar. Árið
1771 var þremur hreindýrum
sleppt einhvers staðar í Bang-
árvallasýslu. Arið 1777 voru 23
dýr sett á land í grennd við
Hafnarfjörð, og tóku þau sér
bólfestu í Bláfjöilum, Ilengli og
HREINDÝR

liiB-feÁ
:: " 1
: " £ Éjjj i - ját..ýjj ijÁj-i... ■
BPjk® i
~~7~
gj.
Fagurlcga hymdur hreintarfur.
Lappar með hreindýr
vafalaust víðar á Reykjanes-
skaga. Sumarið 1783 var nokkr
um hreindýrum sleppt á Vaðla-
heiði. Árið 1787 var svo loks
komið með 30 dýr og þeim að
öllum líkindum sleppt í Múla-
sýslum. Siðan hafa hreindýr
ekki verið flutt til landsins.
Öll þessi hreindýr hafa án
efa verið tamin. Þrátt fyrir
það hafa þau þrifizt hér vel og
fjölgaði þeim fljótt og mynduð
ust hjarðir á ýmsum þeim svæð-
um, sem þeim var sleppt á. T.d.
er talið að stofninn á Vaðla-
heiði væri 300—400 um 1790.
Fjölgunin var það ör, að ástæða
þótti til að fækka þeim, og var
þeim sagt stríð á hendur um
1850. Þá hurfu þau víða frá
þeim stöðum, þar sem þau
höfðu verið algeng áður. Þá var
tekið til við að friða þau aftur
og upp úr aldamótunum má
segja, að þau hafi verið friðuð
að meira eða minna leyti síðan.
Að vísu hafa verið leyfðar tak-
markaðar veiðar á törfum á
þessu tímabili og er svo enn.
Þótt hreindýr séu prýðilega út
búin til kaldrar heimskauta-
veðráttu og þoli kulda ótrú-
lega vel, þá hefur hin rysjótta
tíð hér á landi einkum á suð-
ur og suðvesturlandi vafalaust
tekið drjúgan toll af hreindýra
stofninum. Athyglisvert er, að
í dag eru heimkynni íslenzkra
hreindýra nær eingöngu á svæð
inu fyrir norðaustan Vatnajök
ul, en þar fellur einna minnst
úrkoma á íslandi, eins og kunn
ugt er.
Hreindýrið er að mestu kulda
beltis- og heimskautadýr, en
heimkynni þess eru landssvæð-
in allt í kringum Norðuríshafið.
En þau ná einnig til hluta barr
skógabeltisins bæði í Síberíu,
Alaska og Kanada. Hreindýr
eru á Svalbarða, Novja Semlja,
á eyjunum norður af Kanada
ag á norðvesturlhiomi Græn-
lands á 80° n.br. Villt hreindýr
eiga einnig heimkynni sín m.a.
umhverfis Baikalvatn (52° n.
br.), á Nýfundnalandi og víð-
ar í Kanada, allt suður að 50°
n.br. Hreindýrin hafa auðsjáan
lega mjög mikla aðlögunarhæfi
ieitoa, þair seim miuiniur á
veðurfari á nyrztu og syðstu
mörkum heimkynna þeirra hlýt
ur að vera mjög mikill. Ann-
ars getur verið erfitt að átta
sig á náttúrulegum heimkynn
um villtra hreindýra, því að
menn hafa verið að flytja þau
á milli landa og þau blandazt
tömdum dýrum. í Evrópu finn-
ast villt hreindýr aðeins á Hard
angervidde og í Dofrafjöllum í
Noregi. Þau eru þó talin vera
eitthvað blönduð tömdum dýr
um.
Almennt er álitið, að ein teg-
und hreindýra sé til í heimin-
um. Vegna hinnar griðarlegu
útbreiðslu þeirra og einangrun
ar hafa myndazt mjög margar
deilitegundir, rúmlega 20 tals-
ins.
Hreindýr teljast til hjarta-
ættar, og eru því skyld krón-
hjörtum, elgdýrum, rádýrum o.
fl. Eitt aðaleinkenni dýra af
hjartaættinni eru hin marg-
greindu hoi*n, sem þau fella á
haustin. Ættingjar hreindýra
geta þó ekki státað af eins stór
um og fallegum hornum og
hreindýrið. Bæði tarfar og kýr
eru hyrnd, en á meðal annarra
tegunda af hjartaættinni eru
það aðeins tarfamir, sem eru
hyrndir. Hreindýrahorn eru
mjög misjöfn að gerð og eru
t.d. horn kanadiskra skógar-
hreinsins lítið greind.
Hreindýrið getur talizt stórt
dýr, en stærðin er mjög mis-
munandi. Lengd stærstu deili-
tegundanna getur t.d. náð meir
en 200 cm., en lengd þeirra
minnstu er innan við 170 cm.
Hæð þeirra stærstu er 115 cm.,
en þeirra minnstu 67 cm. Hrein
dýr eru lágfætt ef borið er sam
an við flest önnur dýr af hjarta
ættinni og bera höfuðið lágt,
líkt og nautgripir. Höfuðið er
stórt og eru granir hærðar. Að
alháralitur hreindýra er grá-
brúnleitur með rjómagulu ívafi
og hvítleitur á kviði. Tamin
hreindýr eru þó mjög mismun-
andi að lit. Ekki þarf að at-
huga feldinn nema skamma
stund til þess að ganga úr
skugga um að hreindýr hafa
sérhæft sig heimskautalofts-
lagi. Hárið er mikið, mjög
þétt og fyllt lofti. Á veturna
verða hárin á feldinum yfir 4
cm. að lengd. Auk hins þétta
felds safnast svo oft 8—10 cm
þykkt spiklag undir húðinni.
Þar sem svitakirtlar hreindýra
eru fáir og lítt þroskaðir, þá
nota þau munninn til að kæla
sig líkt og hundar gera, þegar
þeim verður of heitt. Af þess-
um sökum er einnig feldur
hreindýra mjög þurr. Þegar Ro
bert Scott lagði í hinn fræga
Suðurpólsleiðangur sinn hafði
hann bæði hesta og hreindýr
með sér. Hestarnir svitnuðu svo
að það hlóðst á þá klakabrynja
og þeir hreinlega frusu í hel, en
hreinidýriin voru alltatf skráþurr.
Þaið miá segja, að eitt mesta
vandamál hreindýra sé að losa
sig við hita þann í líkamanum,
sem umfram er.
Fætur hreindýra eru fremur
lágir, en sterklegir. Klaufirnar,
bæði lág- og aðalklaufir, eru
langar og jafnframt breiðar og
eru þær einkar hentugar dýr-
um, sem halda sig mikið í snjó
og mýrarfenjum.
Lyktarskyn hreindýra er
mjög þroskað, og er það skiln-
ingarvit, sem þau nota mest til
að varast óvini. Þá er ennfrem-
ur talið, að þau geti fundið lykt
af skófum og öðrum gróðri
gegnum þykkt snjólag. Um
fengitímann nota tarfarnir mjög
lyktarskynið til þess að hafa
upp á kúm. Þeir eru fjölkvænis
dýr og berjast mjög um það
leyti, þótt hreindýr séu annars
sérstaklega gæflynd dýr. Með-
göngutíminn er TV2—8 mánuðir.
Langalgengast er, að hreinkýr
in fæði einn kálf. Mjög sjald-
gæft er, að tvíburar fæðist á
meðal hreindýra. Hreinkálf ar
eru 5—10 kg. að þyngd við fæð
ingu og bæta við þyngd sína
300—550 g á dag fyrstu 4 mán-
uðina. Þeir eru venjulegast á
spena sumarlangt og eitthvað
fram á veturinn.
Fæða hreindýra er margvís-
legur æðri og lægri háfjalla-
gróður. Á sumrin taka þau til
sín æðri plöntur, einkum runn
kenndar plöntur s.s. grasvíði,
bláberjalyng, ennfremur gras-
og hálfgrastegundir. Ingvi Þor
steinsson magister, Arnþór
Garðarsson dýrafræðingur o.fl.
hafa gert athuganir á sumar-
beit hreindýra s.l. tvö sumur.
Kom í ljós, að 60% atf sumar-
fæðu íslenzkra hreindýra er
grasvíðir, bláberjalyng og aðr-
ar trékenndar plöntur, en 40%
jurtkenndar plöntur, einkum
língresi, vinglar og hálfgrös.
Niðurstöður þessarra athugana
munu þeir félagar birta í Nátt-
úrufræðingnum á næstunni. Á
veturna lifa hreindýr mjög mik
ið á skófum s.s. fjallagrösum,
hreindýramosa o.fl.
Hreindýr eru mjög félags-
lyntd dýr og eru í hópum. Sums
staðar fara þau langar ferðir á
milli sumar- og vetrarhaga.
Má þar til nefna skógarhrein-
inn í Kanada. Hann fer fleiri
hundruð km bæði vor og haust
og lætur ekki straumhörð stór-
fljót aftra sér.
Frá ómunatíð hafa hreindýr
verið nytjuð af þjóðum þeim,
sem búa nyrzt í Evrópu og Asíu
Fyrir þjóðir eins og Lappa,
Samojeda, Tungúsa og aðrar
Síberíuþjóðir voru hreindýrin
þeim allt. Hreindýrin voru höf ð
til frálags og bókstaflega hvert
tangur og tetur notað af þeim.
Sumar þjóðirnar átu meira að
segja gorið úr vömbinni og
kom það í staðinn fyrir græn-
meti.
Fríða Guðmundsdóttir
MINNING
Á mildu sumri fyrst ég fann þig, vinur,
það kvöld gekk sólin ekki til viðar,
því þá var upprtoa lífs míns.
Þú beindir huga mínum til himins
í bæn um eilífa sól,
sem vermir unga og leitandi sál.
Vinur, þú varst g'leði mín og hamingja,
auður hjarta míns,
logi í æðum mínum,
upphaf sælu minnar.
Vinur, hvar eTtu?
Ljós augna minna daprast,
það dimmir og sól sezt.
—______________________________
5. apríl 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ]3