Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.1970, Blaðsíða 9

GARBO
Við komuna til New York.
bakstursvörur. Var það einnig
gamanhlutverk.
Greta hafði ákaflega gaman
af þessari nýju reynslu sinni í
kvikmyndaleik. Nokkru siðar
komst hún að því, að Erik
Petschler forstjóri, sem var í
heimsókn hjá PUB, hugðist
gera kvikmynd. Greta hugsaði
sig ekki um tvisvar, heldur lét
til skarar skríða og náði tali
af Petschler. Hún fór með
stutt kvæði fyrir hann og að
því búnu fékk hún smáhlut-
verk. Petschler var nokkurs
konar skandinavísk útgáfa af
Marck Sennett og mynd hans
var gamanmynd.
Greta þurfti nú ekki frekari
örvunar við. Hún ákvað að
leggja fyrir sig kvikmyndaleik.
í>egar hún sagði upp hjá PUB
gaf hún upp þá ástæðu fyrir
uppsögn'inni, að hún hygðist
„fara út í kivikmynidir11. Petisch-
ler réð hermi beilt oig eklki leið
á löngu þar til hún komst á
Konunglegu akademíuna.
Hún tók námið alvarlega og
lék nokkur minni háttar hlut-
verk í leikhúsi akademíunnar.
En um það leyti, sem fundum
þeirra Stillers bar saman benti
enn ekkert ti'l þess, að hún
væri búin óvenjulegum hæfi-
leikum.
Faðir Stillers var Gyðingur
og hafði þjónað í tónlistardeild
rússneska hersinis. Hann hafði
gengið að eiga dóttur gyðinga-
læknis frá Póllandi. Þau sett-
ust að í Helsinki og þar fædd-
ust þeim sex börn. Mauritz var
sá fjórði í röðinnii. Þegarhann
var þriggja ára dóu báðir for-
eldrar hans með fárra mánaða
millibili, faði hans úr veiikind-
um, en móðir hans féll fyrir
eigin hend'i.
Börnunum var holað niður
hjá ýmsum fjölskyldum. Maur-
itz var komið fyrir hjá hatta-
gerðarmanni að nafni Katz-
mann. Var drengurinn snemma
gerður að sölumanni. En ekki
þótti honum takast vel upp í
starfi sínu og sjálfur mun hann
aldrei hafa haft mikinn áhuga
4 því að leggja það fyrir sig.
Hamn fékk hinis vegar áhuga á
leikhúsinu og lék um nokkurn
tíimia í leikfloikikium oig litlum
leikfélögum.
Árið 1904 var Stiller hand-
tekinn og dæmdur í sex ára
herþjónustu, þar af þrjú ár í
Síberíu, fyrir þá sök að hafa
ekki gegnt herkvaSningu, þeg-
ar þeir karlmenn í Helsinki,
sem voru eldri en tuttugu og
eins árs voru boðaðir til her-
þjónustu. Stiller var ákveðinn
og óstýrilátur og hann beið
engra boða heldur strauk
umsvifalaust og slapp úr landi
með hjálp falsaðs vegabréfs.
Komst hann þannig undan til
Svíþjóðar.
Næstu árin á eftir vann
hann sundurleitustu störf og
lék smáhlutverk í lítt þekktum
sveitaleikhúsum. Stiller var
ekki sérlega góður leikari.
Hann var sérgóður, hann of-
lék og hann tók illa aga. Árið
1911 var fyrsta kvikmyndaver
Svíþjóðar opnað. Hét það „Bio
gr,aph“. Stiller var ráðinn til
þess að leika. Honum féllu
ekki vinnubrögðin í verinu og
bei'tti hinum miklu fortöluhæfi-
leikum sínum við forráðamenn-
ina með þeim árangri, að hon-
um var leyft að stjórna sjálf-
um. Upp frá því fór að vænk-
ast hagur hans.
Næsta áratuginn gerði hann
fjörutíu myndir; voru þær marg
ar tveggja spólna æsingamynd-
ir, e'ða „tlhrillers". Árið 1920
gerðii bainn svo „Erotikoin“, en
'þaÖ v'ar eiimis konar fáguð mynd
af hjóniabandiríu. Gaignrýniendur
lýstu því yfir einum rómi, að
hér væri komin fyrsta nútíma
gamanmyndin og væri þetta
stór framför frá grínmyndum af
Mack Sennettskólanum.
Stiller var ósvikinn uppfinn-
ingamaður, ekki alls ólík-
ur D.W. Gri'ffith. Hann inn-
leiddi miargt nýmiælið í evr-
ópska kvikmynidagerð. Hann
var hugmyndaríkur og afkasta
mikill en jafnframt vandvirk-
ur og nákvæmur. — Áhuga-
menn ættu að leika bæði kvik-
myndir og sviðsverk — ef þeir
gætu aðeims gert það, — var
eitt sinn haft eftir honum. Og:
— Þegar leikari er sannlega
mikill, er hann ætíð að reyna
að öðlast aftur þá einfeldni,
sem var hans, meðan hann vissi
ekkert um leiktækni. —
Stiller reikaði oft um torg og
stræti í leit að leikurum í
ihyndir sínar. Hann kom einn-
ig í akademíuna til þess að
að finna leikara, sem ekki voru
enn stirðnaðir í einhverri
ákveðinni leiktækni eða stíl.
Árið 1923 var hann að ráð-
gera nýja mynd og vantaði í
hana hæfileikamikla en
óþekkta og ómótaða leikkonu.
Greta var boðuð á fund Still-
ers að heimili hans. Hún var
kvíðin, eins og vænta mátti, og
mjög óstyrk og skelkuð, þegar
hún kom til fundarins. Stiller
kom seint og um síðir og hafði
með sér hinn risavaxna
franska bolabít sinn, Charlie.
Hann sagði ekki aukatekið orð,
en virti hina ungu leikkonu
vandlega fyrir sér. Að nokk-
urri stundu liðinni hóf hann
rabb um daginn og veginn en
sagði svo að því loknu: —
Gefðu mér upp símanúmerið
þitt, — og gaf hann henni
merki um, að hún mætti fara.
Hún var heldur niðurdregin,
er heim kom. Hún bjóst alls
ekki við því að heyra frekar
frá Stiller, Greta staðnæmdist
fyrir framan spegilinn og skoð-
aði sig vandlega í honum. Ekki
létti henni í skapi við það. Og
föt hennar voru heldur ekki til
þess fallin að vinna henni
brautargengi. Svo var hún of
þybbin, hárgreiðslan fór henni
ekki vel og tennur hennar
voru ójafnar.
Mauri'tz Stiller hafði tekið
eftir þessu öllu og mörgu
fleiru. — Ég tók strax eftir
því, hve auðvelt var að ráða
yfir henni með því einu að
'horfaist beint í auigu við hana,
— riitaði hann siíðair.
Nokkrum dögum síðar
hringdi hann í hana og boðaði
hana til Rasunda. Hún var
ekki fyrr komin á staðinn, en
Stiller tók að skipa henni fyr-
ir. — Ef þig langar að fá þetta
hlutverk verðurðu að léttast
a.m.k. um tíu kíló. —
Samstarfsmenn leikstjórans
virtu stúlkuna fyrir sér og létu
sér fátt um finnast. Þeim var
vel kunnugt um það, að Stiller
hafði lengi dreymt um að móta
sérstæða konu að eigin geð-
þótta, glæsilega heimskonu,
sem þó hefði til að bera kven-
legan tíguleik undir niðri; hún
átti að vera allt í senn „yfir-
skilvitleg, andleg og dulræn,"
eins og hann orðaði það.
— Vertu lasin, — skipaði
hann þessum óefnilega umsækj
anda sínum og benti á dívan,
sem stóð þar hjá. Greta lagðist
á dívaninn og reyndi að láta
líta svo út sem hún væri að
fram komin. Stiller var ösku-
reiður og krafðist þess að fá að
vita, hvort hún hefði aldrei orð
ið veik á ævi sinni. Greta gerði
aðra tilraun og í það sinnið
með öllu betri árangri.
— Hún er grænjaxl, hún ræð
ur ekki yfir neinni tæknii og er
ekki fær um að sýna tilfinn-
ingar sínar enn, sem komið er,
sagði Stiller vini sínum ein-
um. — En hún kemur til. Ég
skal sjá til þess. Og andlit
hennar! Svona andlit fær mað-
ur ekki í tæri við kvikmynda-
vél, nema einu sinni á öld. —
Um þetta leyti var Greta
ung, hraust og lífsglöð. Hún
vissi, að henni hafði gefizt stór-
kostlegt tækifæri og hún var
ákveðin í því að bregðast ekki
vonum kennara síns. Af þessu
leiddi, að hún var öll í upp-
námi og fyrsta dag kvikmynda-
tökunnar var hún svo óstyrk
á taugum, að hún var algerlega
óvinnufær.
Stiller var eirðarlaus og
miskunnarlaus fullkomnunar-
sinni og hann bætti ekki úr
skák. Hann vakti yfir hverju
smáatriði í leik hennar, hár-
greiðslunni, förðuninni, lýs-
ingunni. Hann gat verið afar
þolinmóður tímunum saman á
æfinigum, en átti svo til að
rjúka skyndilega upp, ef ein-
hver minnsta hreyfing var ekki
nákvæmlega að hans skapi. Þá
æddi hann um gólf og æpti
upp yfir sig; hótaði og bað til
skiptis. Greta reyndi þá aftur
og aftur og enn aftur þangað
til hún brast í grát. Þegar þar
var komið sögunni, lagði Still-
er handlegginn yfir um axlir
henni, dró hana blíðlega að sér
og bað hana minnast þess, að
þetta væri allt fyrir hana gert.
Svo talaði hann og talaði án
afláts, skýrði hlutverkið fyrir
henni og sagði henni hvað leik-
konur yrðu að leggja á sig til
þess að ná góðum árangri. Þeg-
ar hlé urðu á myndatökunni
gekk meistarinn ásamt með
nemanda sínum í litlum garði
úti fyrir kvikmyndaveninu.
Stiller hafði oftast orðið, en
Greta hlustaði og virtist eftir-
tektin uppmáluð.
Ekki leið á löngu fyrr, en
Greta fór að sjást með Stiller
í hinu gula dollaragríni hans,
ýmist á leið til kvöldverðar, í
leikhúsið, út í sveit, eða í hin-
ar og þesssar veizlur. Hún tók
að vanda betur klæðaburð sinn
samkvæmt leiðbeiniingum hans
og hún lærði að haga sér ein3
og tilheyrði í samkvæmislíf-
inu. — Hún er ákaflega mót-
tækileg fyrir leiðbeiningar og
lætur mjög vel að stjórn, —
sagði Stiller vini sínum. —
Hún er eins og vax í höndum
mér. —
Þegar iokið var töku mynd-
arinnar eftir „Gösta Berlings
Saga,“ tók Greta að velta því
fyrir sér, hvort hún ætti ekki
að taka sér eitthvent styttra og
alþjóðlegra ættarnafn. Gustafs-
son hljómaði ekki nógu vel.
Enn hafði Stiller ráð á reiðum
höndum. Hann stakk fyrst upp
á Gabor, eftir Gabor Bethlen,
ungverskum fornkonungi, en
valdi að lokum Garbo.
— Stiller er bezta mann-
eskja, sem ég þekki, — sagði
Greta. — Maður reiðist honum
aldrei eða verður hryggur,
hversu sem hann álasar manni.
Hann skapar fólk og mótar
það að eigin vilja og geðþótta.
Hvað mig snertir, þá er ég að-
eins geðug stúlka, sem verður
ákaflega hrygg, ef fólk er
óraotalegt við hana. Það er
kannski ekki mjög kvenlegt;
kven'leiki er yndislegur eigin-
lei'ki, en sjálf hef ég hann ef
til vill af skornum skammti. —
Það er ekki að undra, þótt
Greta Garbo hefði kvenleika
svona á orði í upphafi ferils
síns. I seimni myndum sín-
um var hún oft all karlmann-
leg, bæði í klæðaburði og hátt-
um. og hafði einstætt holdlegt
aðdráttarafl á konur jafnt sem
karlmenn. Saga nokkur, sem
seinna gekk í Hollywood, seg-
ir frá því, er brúðgumi nokk-
ur lýsti því yfir á brúðkaups-
nótt sinni, að hann skyldi alltaf
verða konu sinni trúr — með
einni mögulegri undantekn-
ingu þó. Ef hann fengi færi á
því að sofa hjá Garbo, þá
mundi hann án efa falla fyrir
þeirri freistingu. — Ég líka, —
svaraði brúðurin hin rólegasta.
Það stafaði einnig ákveðinni
kynferðislegri tvíræðni frá
Mauritz Stiller. Stiller var til-
finningasamur maður og brast
gjarnan í grát, þegar hann var
annað hvort, ofsaglaður eða
mjög hryggur.
Hann var sérgóður, sjálfs-
elskur og listrænn. Hann var
spjátrungur. í hinu flókna eðli
hans toguðust á þættir, sem
sumir hverjir þóttu kvenlegir.
Þeir, sem löðuðust að honum og
sömdu sig að honum gerðu það
sumpart vegna þessara eigin-
leika og svo var um Gretu.
En. Stiller fullgerði aldrei
aðna mynd með hinum unga
skjólstæðingi sínum. f þess
stað sprakk allt í loft upp
skömmu eftir að Stiller hafði
verið ráðinn til þess að stjórna,
með því skilyrði að Greta yrði
einnig ráðin.
Stiller og föruneyti hans
steig um borð í austurlanda-
hraðlestina og hélt í átt til
Konstan'tínópel. Þegar komið
var á leiðarenda settust þau að
FramlhiaM á bls. 12.
9. ágúst 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9