Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.1973, Qupperneq 11
Kadari fór eims og Rajk í
fyrstu; hann neitaði að gamgast
vi'ð glæpnum. Þetta lýsir satt
að segja furðulegu hug-
rekki, einkum xneð tilliti til
þekkingar Kadars á aðferðum
kerfisins og þeiim eimföídiu, en á-
ihrifaríku aðferðum, sem við
hafðar voru til að draga „játm
imgar“ út úr pólitiskum föngum.
Það er til marks, að í apríl
1951, barst eftirmanni Kadars
í innanrikisráðherrastóli, San-
dori Zold, kvittur ixm 'það, að
hamdtaka vofði yfir sér og yrði
hennar skammt að ibíða. Zold
vissi jafn vel og Kadar, hvem-
ig þeim reiddi af, sem ekki
„játuðu" og 'hugsaði sig ekki
tvisvar um. Hann ók rakleitt
heim, skaut konu síma og böm
og sjálfan sig á eftir.
Ástæður haíði hamn gildar.
Mörgum árum síðar sagðist
Kadari svo frá: „Famg-
elsin fyrir stríð og undir
Gestapo voru ill'þolamdi, en
ólýsamleg umdir Rakosi." Hamn
var lengst af i umsjá VJadi-
mirs Farkasar, frábærlega
'kvallasjúks ofursta úr leymilög
reglúnni, en Vladimir þessi var
sonur Mihalys Fatlkasar,
keppinauts Kadars og hægri
hönd Gabors Peters, yfirmanns
lögreglunnar. Það var daglegt
brauð, að Farkas sparkaði í
Kadar svo hann missti meðvilt-
und og Kadar hefur isagt frá
'þvi, er hann vakmaði eitt sinm
úr roti á köldu og blautu Mefa
igólíimu: þá stóð Farkas hlaej-
amdi ýfir honum og meág i af-
skræmt andlit hans. Aðnar sög
ur segja, að neglumar hafi ver
i'ð rifnar af fingrum hans, en
þær eru óstaðfestar. Nefnd
Sameilnuðu þjóðanna um. upp-
reismina í Ungverjalandi var
sagt, að hamn hefði verið van-
aður, en sagan var ekki talin
á nægum rökum reist og. má
gera ráð fyrir 'því, að hún sé
uppspuni. Hins vegar sagði
einn vinur Kadars í Búdapest
mér fyrir skömmu — í óspurð-
um fréttum — að hann hefði
einhvern tíma spurt Kadar
hvers vegma þeim hjónum hefði
ekki orðið barna auðið. „Ég
var barinn svo í famgelsinu,"
sagði Kadar, „að ég varð
ófrjór, enda þótt ég sé ekki
ómýtur.“ Loks „játaði" hann,
og i desember 1951 var hann
dæmdur i fjögurra ára 'famig-
elsi. Næstu þrjú árin var hann
í al'gerri einangrun að heita
máttl.
Upp frá þessu haíði Kadar
pensónulegam viðfajóð á
Rakosi, sem ekki var öeðli-
iegt, en á hinn bóginn
dró fangavistin ekkert úr trú
hams á og tryggð við flokkimn.
Og ekki 'kom fangavistin í veg
fyrir það, að hann við-
hefði sjálfur pólitísk rétt-
arhöld og fanigelsanir ef hon-
um bauð svo við að horfa. Eft
ir uppreisnina voru þúsundir
manna handtekin og f jöldi teik
imn aí líifi. Samt hefur Kadar
aldrei' beitt þessum „stjóm-
tæ!kjum“ í jafn amdstygigileg-
um og mi'Mium mæli og Rakosi
gerði á sínum tíma. Kadar er
ekki haldinn þvilíkrd hefndar-
löngun sem Rakosi. Það er til
marks, að enda þótt hamm 'léti
hamdtaka Farkas, kvalama sinn,
eftitr uppreisnina 1956, og setja
hann í fangelsi með öðrum
StaMnistum, var vel farið með
Farkas, hann fljótlega látinn
laus úr haldi og starfar nú við
bókaútgáfu í Búdapest.
Með dauða Staílins 1953 féll
styrkaista stoð Rakosis. Áður
en tveir mánuðir liðu kröfð-
ust Rússar þess, að Imre Nagy,
sem var hægfara kommúnisti
— „iumbótakommúnisti“ >— og
hafði verið það aHt frá 1946,
kæmi’ í hans stað. Þegar var
hafin framkvæmd áætlunar um
pólitiska endurreisn og efna-
hagsumbætur_ í Ungverjalandi.
Og Kadari og JúHú Raj'k var
sieppt úr 'haldd.
Kvö’ld eitt árið 1955
heimsótti Kadar JúMu og sagði
henni frá fundi þeilrra Rajks d
fangelsinu forðum. Hann bað
hana að fyringefa sér. „Get-
urðu fyrirgefið sjáOfum þér,“
spurði hún. „Viljirðu lifa með
sóma eftirleiðis ættirðu að
segja öllum Ungverjium það,
sem þú hefur nú sagt
mér; segja þeim sannleilkann
um Rajkréttarhöldin og þinn
þátt í þeim.“ Kadar svaraði
engu og fór. Hann ræddi þetta
ekki vdð aðra. Hann ,’þóttist
auðsjáanlega viss um, að Júlía
héJdi þögn sinni og leyndarmál
ið væri vel varðveitt eftir
sem áður.
En xnetmaður hans varð hoan-
um að fóta'kefli. Þegar Krúst-
joff ffletti ofan af Staldn á 20.
þihgi sovézka klommúnista-
fiokksins 1 febrúar 1956
varð Rakosd ebM um sei. Til-
lögur voru uppi S miðstjóm-
inni um það, að hann vilki fyr-
ir Kadari; en Kadar þótti góð-
ur og gildur sökum fangavist-
ar sfrrnar; og Kadar, sem vildi
blóðið og
Mðþægingin
Saga
Janosar
Kadar
igúipa gæsina meðan húm gafst,
kraíðist refsingar allra þeirra,
sem sök hefðu átt á Rajk-
réttarhöldunum. Þetta reyndist
honum vafasamur ávlhmngur.
Á næsta miðstjómamfundi
Dkvaddi Rakosi sér hljóðs og
tók að ræða „óviturlega
stefhu félaiga Kadars og
fieiri," sem vildu endurskoð-
un R a j kréttarhatdamna. Þvi
næst benti hamn aðstoðarmanni
sínum að koma með segulbamds
tæki, sem hann hafði igeymt sér
í næsta herbergi, og setja það
lí gang. Og öll miðstjörnin, e!n-
ir fjörutíu manns, Mýddi á, er
Janos Kadar sagði: „Kæri
Laci . . .“
Fram að þessu haíði leynd-
armálsins verið vel gætt. Kad-
ar dmyndaði sér, að þrir eða
fjörir hefðu af þvii þef, au'k
þeirra Rakosis. Nú vissii það
öll miðstjórnim, og öll Búdapest
áður en vikan var liðin.
Rússum þótti Kadar 'kjörinn
til þess að bæla niður upp-
reisnina 1956. Hann var ná-
'tengdur hvorugum, Rakosi eða
Nagy. Sumir beztu v'.nir hans
höfðu fallið fyrir hendi upp-
reisnarmanna. Ferill hans bæði
fyrir stríð og eftir, sannaði, að
honum var gefin sú igáfa að
semja sig að fólkinu, og þar
sem hann hafði aldrei i
Moskvu verið, var ekki borin
von, að þjóðin semdi sig eimn
igóðan veðurdag að homum.
Krústjoff þóttist sjá, að Kad-
ar væri enginn hrokagikkur,
heldur fremur hófsamur flokks
maður, sem mundi með hægð-
imini leiða þjóð s'ina úr þeim
vanda, sem hún átti þá við að
striða; og mót því „mitlda ein-
ræði“ (a.m.k. mildara), sem
harm stefndi sjálfur að: Og
Krústjoff hafði á réttu að
standa. Kadar reyndist vandan-
um vaxinn.
Honum var vel ljóst hvílikt
haitur hamn hafði IbaJkað sér, er
hann sveik uppreilsnarmeimn.
Hann hefur stefnt maik-
visst að þvi siðan að öðlast
fyrirgefningu og víðurkenn
ingu landa sinna, vinna
þá til fylgis og stuðnings við
sig. Sannfæra þjóðina, sem var
orðin efagjörn í meira lagi, um
það, að skepnuskapur Rakosi-
stjórnarinnar væri ekki skilyrð-
islaus fylgja sósíalisma, og um
það, að hann geti oig muni
koma á skapfellilegri, en samt
sem áður „sönnum só.sáaiisma“
í UngverjaLandi. Til þess að
fullvissa menn um, að ekki
þurfi að óttast hina igömlu
stjórnarhætti lengur 'hefur
hann tekið upp samstjóm
margra, fremur en per-
scmulega leiðsögu. „Örlög
lands vors eru lamgtum betur
tryggð, ef hundruð, þúsund
eða milljónir manna bera
ábyrgð á iþeim, en ef 15, 10
eða jafnvel aðeins einn ber aila
ábyrgð.“ Stjórn flokksins kveð
ur æ oftar utangarðsmenn og
sérfræðinga til skrafs og ráða-
gerða um það, hvemiig
bezt megi ná sambandi við ut-
anflokksmenn.
Árið 1961 myndaði Kadar hið
kunna slagorð sitt: „Sá, sem
ekki er á móti' oss, er með oss,“
þvert ofan i hótun Rakosis,
sem hljóðaði svo: „Sá, sem ekki
er með oss, ©r á móti oss.“ Slag
orð þessi eru ágæt dæmi um
muninn á leiðtogunum tveim-
ur og stjómum þeirra. Rakosi
varð að vera þess fullviss, að
þjóðin styddi flokk'hn. Þess
krefst Kadar ekki. „Til hvers
ií ósköpunum er að draga fólk
4 flokkinn, sem ekki er sann-
'færðir kommúnistar?“ spyr
hann. Mörg hundruð þúsund
eru alls ekki Marxistar, en
virða samt flokkinn og stjóm
okkar fyrir það, að þau hafa
komið á ilögum og skapliegu
ástandi i landinu. Þetta fó'lk
er með okkur.“ Og það er rétt.
Nú er svo komið, að léttara er
að fiinna sauminái .1 heystakki
en Ungverja, sem ekki styður
Kadar — og það er sizt óttinn
við iögregluna, sem þessu
veldur.
Að nokkru leyti eru hinar
miklu vinsældir að þakka Qiffn-
aðarháttum Kadars. Um alla
Mið- og Austur-Evrópu komm
úmilsta er kom'n upp ný yíir-
stétt manna, sem flagga marx
ásfcum hugsjónum og hafa Miff
ið hefðartindinn á bökum
bænda og verkamanna, en
ráðska nú með líf þeirra og
störf. Valdastöðunum íylgja
víða lifnaðarhættir, sem ekM
eru alveg á íæri íjöldans, svo
vægt sé að orði kveðið. En
þetta á ekM við um Kadar.
Vist býr hann prýð'.lega.
Hann á e.inbýlishús á hæðar-
brún 4 Búda, þar sem sér yf-
ir Dón'á og Pest handan henn-
ar. Bn í samariburði við Nicote
Ceaucescu, sem býr við lifaurð-
inn frá þvii li tið Carlos kon-
ungs, er Kadar hófisamur í
hæsta máta. Hann býr einn með
Maríu, konu sinni, sem stóð við
hlið hans i andspyrnuhreyfilng
unni. Þegar hann var í fang-
elsi' hugðrit flokkurinn neyða
Marúu til að afneita hon'um og
skilja við hann, en hún lét það
ekki á sig íá og Iþau hafa ver-
ið óaðsMljainleg upp firá
'þvi. Hún starfar nú við út-
gáfu flokksins.
Hófsemi og strangleikii
Kadars eru þó ekki bund'.n
íjármálum. Ekki alls fyrir
'löngu bannaði hann mefcbar-
dans og -sýningar í landinu.
Eftir að hin nýja efnahagis-