Lesbók Morgunblaðsins - 03.03.1974, Blaðsíða 12

í Aldarfarsbók Beda prests hins írska, er Ari fróði
getur um og rituð var rúmum 100 árum áður en
norrænir landnámsmenn komu til íslands, er getið um
landnám vestrænna manna á islandi. Sumir núlifandi
fræðimenn telja það landnám miklu eldra og taka svo
djúpt i árinni að segja, að um árið 300 hafi írskir
munkar og einsetumenn farið að leggja leið sina til
islands.
1 sögu St. Brendans hins víðförla er þess getið, að
hann hafi komið til Islands árið 548 og hitt í Austfjörð-
um írskan munk, sem hafði búið þar í helli um 60 ára
skeið. Og laust fyrir aldamótin 800 höfum vér sagnir
af nokkrum írskum munkum, sem dvalizt höfðu á
íslandi frá því í febrúar og fram í ágúst, og ferðazt
víða um landið. Er sennilegt, að þeir hafi verið sendir
af einhverri trúboðsstöð til þess að lfta eftir írsku
byggðunum hér á landi og hvernig væri um kristni-
hald hér. Af frásögn þeirra sjálfra að dæma, virðist
svo sem þeir hafi ferðazt frá Austfjörðum um Suður-
land og til Vestfjarða, og af því mætti skilja, að írskar
byggðir hefðu þá verið hér víða og dreifðar.
írska munka og kennimenn hér á landi kölluðu
landnámsmenn Papa. Ekki hafa þeir allir verið ein-
setumenn, því að um þær mundir máttu irskir kenni-
menn kvænast og eiga sitt eigið heimili. Þeir hafa því
margir komið með fjölskyldur sínar hingað og jafnvel
annað sifjalið. Svo hafa leikmenn slegizt í för með
þeim. Paparnir munu hafa búið í hópum hingað og
þangað og þær byggðir kölluðu íslendingar Papaver.
En í nágrenni við þá hafa leikmenn reist sér bæi og
stundað búskap. Þessir bændur reistu sér torfbæi,
eins og siður var á Suðureyum og á írlandi, en
Paparnir gerðu sér húsakynni í líkingu við það, er þeir
áttu að venjast, en það voru hellar eða jarðhús, grafin
i sandstein, eða þá keilulöguð grjótbyrgi (Cloqán),
eins og voru fyrrum í botni Þorskafjarðar (Kollabúð-
ir). Hér hafa víða verið keltnesk byggðahverfi áður en
norskir landnámsmenn komu.
Meðal fyrstu norrænna landnámsmanna voru þeir
Ketill hængur og Skallagrímur. Báðir höfðu þeir flúið
land í Noregi af sömu orsök, vegna hefnda fyrir víg
Þörólfs Kveldúlfssonar, er Haraldur hárfagri drap.
Ketill hængur kom út þremur árum eftir að Ingölfur
byggði í Reykjavfk, eða árið 877, að tali dr. Guðbrands
Vigf ússonar. En Skallagrímur kom út ári seinna.
Frá landnámi Ketils hængs er eigi aðeins sagt í
Landnámu, heldur einnig í Egilssögu. Eru þær frásagn-
ir merkilegar, en ber þó ekki saman að öllu. Þykir mér
því rétt að rekja þær hér:
1 Landnámu segir fyrst frá því, er Ketill brenndi
inni Hiidiríðarsonu „er Þórólf höfðu rægðan dauða-
rógi“. — Eftir það fór Ketill til islands með Ingunni
konu sína og sonu þeirra. Hann kom skipi sfnu í
Rangárós og var hinn fyrsta vetur að Hrafntóftum.
Ketill nam öll lönd á milli Þjórsár og Markarfljóts. Þar
námu síðan margir göfgir menn með ráði hans. Ketill
eignaði sér einkum land milli Rangár og Hróarslækjar
og allt fyrir neðan Reyðarvatn og bjó að Hofi. Þá er
Ketill hafði fært flest sín föng að Hofi, varð Ingunn
kona hans léttari og fæddi þar Hrafn, er fyrst sagði
upp lög á íslandi. Því heitir þar nú að Hrafntóftum.
Hængur hafði og undir sér lönd öll fyrir austan Rangá
hina eystri og Vatnsfell til íækjar þess, er fellur fyrir
utan Breiðabólstað og fyrir ofan Þverá, allt nema
Dufþaksholt og mý rina, er Dufþakur hafði numið
(segir Þórðarbók).
Egils saga segir svo frá: — Eftir þetta (þ.e. dráp
Hildiríðarsona) tók Hængur knörru tvo, þá er hann
fékk mesta, lét þar bera á út fé það allt, er hann átti og
mátti með komast. Hann hafði með sér konu sína og
börn, svo þá menn alla, er að þeim verkum höfðu verið
með honum. Baugur hér maður, fóstbróðir Hængs,
ættstór maður og auðugur. Hann stýrði öðrum knerr-
inum. En er þeir voru búnir og byr gaf, þá sigldu þeir
á haf út. — Fám vetrum áður höfðu þeir Ingólfur og
Hjörleifur farið að byggja Ísland, og var mönnum þá
alltiðrætt um þá ferð. Sögðu menn þar allgóða land-
kosti. Hængur sigldi vestur i haf og Ieitaði islands. En
er þeir urðu við land varir, þá voru þeir fyrir sunnan
að komnir. En fyrir því að veður var hvasst, en brim á
landið og ekki hafnlegt, þá sigldu þeir vestur um
landið fyrir sandana. En er verðrið tók að minnka og
lægja brim, þá varð fyrir þeim áróss mikill, og héldu
þeir þar skipunum upp í ána og lögðu við land. Sú á
heitir nú Þjórsá, féll þá miklu þröngra og var djúpari
en nú er. Þeir ruddu skipin, tóku þá og könnuðu
landið fyrir austan ána og fluttu eftir sér búfé sitt.
Var Hængur hinn fyrsta vetur fyrir utan Rangá hina
ytri. En um vorið kannaði hann austur landið og nam
þá land milli Þjórsár og Markarfljóts á milli fjalls og
fjöru og byggði að Hofi við Rangá hina Eystri. —
Hængur gaf Baugi land í Fljótshlið ofan frá Merkiá til
árinnar fyrir utan Breiðabólstað og bjó hann að Hlíð-
arenda. Hængur gaf land skipverjum sínum, en seldi
sumum við litlu verði, og eru þeir landnámsmenn
kallaðir. —
Um Baug segir svo í öllum Landnámabókum: —
Baugur hét maður, fóstbróðir Hængs. Hann fór til
íslands og var hinn fyrsta vetur á Baugsstöðum (utan
við Þjörsá), en annan með Hængi. Hann nam síðan
Fljótshlíð alla að ráði Ketils, ofan um Breiðabólstað tii
móts við Hæng, og bjó á Hlíðarenda. (Hann var
langafiGunnars á Hllðarenda).
En í Þórðarbók og Hauksbók er þessu bætt við:
Baugur var sonur Rauðs, Kjallakssonar, Kjarvalssonar
irakonungs.
Þegar taldir hafa verið allir þeir menn, er búsetu
fengu f milli Þjórsár og Markarfljóts, segir svo í
Hauksbók: — Nú eru ritaðir þeir menn, er land hafa
þegið og numið i landnámi Ketils hængs.
Hér má þá benda á, að sagt er frá því á mismunandi
hátt, hvernig landnám Hængs skiptist meðal manna.
Nefndir eru 12 norrænir menn, sem hafi numið þar
land. Svo segir, að Hængur hafi gefið Dufþaki Duf-
þaksholt og mýrina. En þegar kemur að hinum kelt-
nesku mönnum í Þjórsárholtum, þá er sagt aðRáðorm-
ur, Jólgeir og Þorkell bjálfi hafi eignazt sín lönd.
Þetta mætti skiljast svo, að það hafi verið þeir, sem
„þágu“ lönd af Hængi, og eins hefir þá verið um
systkinin í Landeyjum.
Um ætterni Ketils er svo sagt, að hann hafi verið
sonur Þorkels Naumdælajarls og Hrafnhildar systur
Gríms loðinkinna, Ketilssonar hængs, Hallbjarnarson-
ar hálftrölls. Þeir Baugur hafa sennilega verið ólíkir
menn, en eru þó taldir fóstbræður, en ekkert sagt
nánar frá fóstbræðralaginu. Ekki er heldur sagt frá
því í landnámu, að þeir hafi orðið samferða til íslands,
en eigi mun rétt að vefengja þá frásögn Egilssögu, að
þeir hafi farið út á tveimur knörrum, er þeir fengu
mesta í Noregi, og stýrt sinu skipi hvor.
Nú ber heimildum ekki saman um, hvar Hængur
hafi tekið land, ýmist sagt, að hann hafi komið skipi
síni f Þjórsárós eða Rangárós. Forn þjóðsögn styður
það, að hann hafi komið i Rangárós og segir þar, að
hann hafi leitt skip sitt upp eftir ánni allt að Hrafn-
tóftum. Og allar heimildir segja, að hann hafi haft þar
vetursetu. Er því ekki ólíklegt, að hér hafi orðið
dálítill ruglingur, og hafi Baugur komið skipi sínu í
Þjórsárós, enda styðst það við þá heimild, að hann hafi
haft vetursetu á Baugsstöðum, utan við Þjórsá. Sá
staður er enn við hann kenndur.
Þeir Hængur koma út þremur árum eftir að Ingólf-
ur festi byggð í Reykjavík, og hafa því átt að koma að
„óbyggðu landi“, eins og hampað er á í elztu sögum.
En annað varð uppi á teningnum. Þeir komu hér alls
ekki að „óbyggðu landi“. Hjá Rangá ytri var mikið
Papaver og tvær stórar sveitir í „landnámi Ketils“,
Þjórsárholtin og Landeyjar, voru þegar numdar og
byggðar af vestrænum bændum. Flatarmál þessara
tveggja sveita er svo mikið, að samsvara mun helm-
ingnum af því stóra landnámi, sem Katli er eignað. Má
þó vera að vestrænir bændur hafi búið víðar á þessum
slóðum, þótt þess sé ekki getið.
Áður en lengra er haldið, skal nú flett upp í Land-
námu að sjá hvað hún segir um þá landnámsmenn, er
þarna byggðu fyrstir:
Þjórsárholt. — Ráðormur og Jólgeir bræður komu
vestan um haf til islands. Þeir námu land milli
Þjórsár og Rangár. Ráðormur eignaðist land fyrir
austan Rauðalæk og bjó í Vetleifsholti. Jólgeir eignað-
ist land fyrir utan Rauðalæk og til Steinslækjar. Hann
bjó á Jólgeirsstöðum.
Áskell hnokan son Dufþaks, Dufnfalssonar, Kjarv-
alssonar írakonungs nam land milli Steinslækjar og
Þjórsár og bjó i Áskelshöfða.