Lesbók Morgunblaðsins - 29.03.1980, Blaðsíða 4

TVÆR MARÍU
JARTEGNIR
— Úr Maríusögu —
Af (prior) einum
í borg þeiri er Papia heitir, er
svartmunkalífi, ok í því munklífi var
príorr sá, er frá er sagt, at hann héllt illa
reglu sína bæöi um þögn ok marga luti
aðra. Þessi príorr sýktiz, ok or þessi
sótt andaöiz hann. En alla þá stund er
hann hafði í klaustralífi verit, þá haföi
hann hvern dag rækiliga sungit tíöir frú
sance Maríe ok staöit [iafnan upp
ámeöan. En er .xii. mánuðr vóru frá
liðnir andláti hans, þá vitraðiz hann
einum bróöur, sá hét Hugbertus, hann
haföi þá sýslu, at hann gætti kirkiu ok
svaf í [henni um nætr. Ok er hann hafði
fyrir óttusöng upp staðit til bænar ok at
siá um liós, þá varö kallat hátt á hann,
þar er hann stóö fyrir altari, ok var þetta
mælt: „Bróöir Hugberte!" Hann varð
hræddr miök ok þóttiz eigi vita, hveriu
fá mundi, ok hugsaöi þat hellz, at hann
heyrði til siúkra manna húss, er var nær
kirkiunni, ok fór [skiótt þangat, ok varð
við þat varr, at þaðan haföi [eigi kallat.
En þegar er hann kom aptr til kirkiu, þá
var kallat á hann: „Bróðir Hugberte!"
Hann þorði eigi at svara, ok fór til
rekkiu sinnar ok lagðiz til svefns. Ok
þegar er hann var sofnaör, þá kom til
Hugbertus þessi bróöir, er áðr var sagt,
ok mælti: „Hví villdir þú eigi svara,
bróöir! þá er ek kallaöa á þik?“ Þá
spuröi Hugbertus: „Hversu er þér,
bróöir!" Hann svaraöi: „Hart hefi ek haft
hér til ok verit í útlegð í heraði því, er sá
er höfðingi yfir, er Smirna heitir. Ok
meöan ek var þar, þá tók ek mörg
meinlæti á mik fyrir misgeröir mínar. En
nú bar svá at, at hin sæla dróttning
himins ok jarðar fór fyrir skömmu þar í
nánd, ok sá hon, hvar ek var, ok tók
hon mik þaðan í braut ok leiddi mik
þaöan til fagnaðarstaðar. Ok naut ek
þess at, er ek [hefi henni rækiliga tíöir
sungit." En Hugbertus sagði bræðrum
þessa vitrun, ok litlu eptir þetta tók
hann sótt ok andaðiz ok fór til fagnað-
arstaðar.
Frá drápi mannz
Svá sem öllum er kunnigt í frásögn-
um margfalliga dýrligum frú sancte
Marie, hversu miskunnsamliga hon
helpr öllum þeim, er henni þióna, svá er
ok víst at vita, at hörð refsing gengi
eptir viö þá, er í mótgeröum eru við
hana, svá sem lutr sá berr vitni, er nú
skal frá segia. Þat er sagt, at í einhverri
borg vóru þrír riddarar, þeir er umsát
geröu einum borgarmanni ok villdu hafa
líf hans. Ok er hann varð varr við [umsát
þeira ok atför, þá flýði hann til Maríu
kirkiu, ok vænti sér þar [miskunnar ok
friðar, ok at þeir mundu hallda grið
heilagra kirkiu. En er þeir sá, at hann
var þar kominn, þá hliópu þeir í kirkiuna
ok drápu þenna mann fyrir altari sællar
Marie. En litlu síðar þá kom elldr í hús
þat, er þeir sváfu í, ok urðu þeir eigi
Heilög Guðsmóðir eftir DUrer
ATHUGANIR UM
FORNBÓKMENNTIR
greinir hjá Hómer, og skilst um leiö
hvurnin Ódysseifskviöu var hægt að
muna óbreinglaða öldum saman, áð-
uren hún var skrifuð upp. Það eina
sem ekki mátti bresta í flutníngi
hómerskvæöis var brageyra saungv-
arans. (Adam Parry, The Making of
Homeric Verse).
Okkur var stundum kent aö
málsmetandi höfundar hafi
ekki komiö fram á íslandi
fyren á 13du öld. Hér gæti
verið að verki breinglað tímaskyn. Ari
er tekinn í íslenskan latínuskóla í
Haukadal kríngum 1075, þegar hann
er sjö ára. Þetta var einn af mörgum
slíkum skólum sem vitað er um á
þessum tíma í landinu; stóðu sumir
leingur, aðrir skemur. Þessir skólar
hafa áreiðanlega ekki verið lakari en
skólar voru upp og ofan í Evrópu þá
og líklega ekki verri en skólar eru
núna; aö sumu leyti áreiðanlega betri.
En þeir höföu þann galla sem leingi
vildi tolla viö skóla, aö eingaungu ríkir
menn gátu látið sonu sína sækja
þángað mentun. Af ýmsum ástæðum
hefur sagnfræði okkar verið helsti
fámál um þessar lærdómsstofnanir og
áhrif þeirra; sömuleiðis sem fæst talaö
um þann mikla skólagáng er héöan
var stundaöur á mentasetrum megin-
lands, og svo í Einglandi, og fyr var á
drepið. Landiö var á öldunum fram-
undir siðaskipti ólítill brunnur auðsöfn-
unar, þó víst hafi veriö ójafnt skift. En
akuryrkja var stopul og fátt um
brauðkorn sem forn latínubréf votta
©
frá páfanum til Niðarósserkibiskupa á
12tu öld og nýlega hafa verið dregin
fram af próf. Eirík Vandvik, Oslo:
Páfinn felur Eiríki erkibiskupi af Niðar
ósi aö útvega íslendíngum árvisst korn
þegar upþskera leyfi, fyrir tilstilli Eing-
lands, og bætir því viö aö þeir muni
greiöa korniö með fyrirtaks vaömáli.
Mikið af þeirri innlendu sagnfræði-
ritun, sem viö höfum frá fyrstu öld
kristni, kynni aö hafa veriö hagrætt
viljandi. Það er tilamunda sagt í
íslendíngabók Ara að Ólafur Tryggva-
son noregskonúngur hafi skipulagt
kristniboö á íslandi og rétt aðeins náö
því marki sumarið sem hann var
drepinn (eöa druknaði). Þessi „trú-
boðskóngur" íslendínga hefur þó
hvergi svo vitaö sé utan íslands veriö
viðurkendur kaþólskur maður. Hitt er
Ijóst að hann hefur verið ótíndur
sjóræníngi, einn þeirra sem hófust til
konúngdóms meö því aö rekja ætt
sína til þeirrar ártalslausu persónu,
Haralds hárfagra; en til þess þurfti
aöeins vopn. Ari tekur meö sakleys-
issvip miö af Ólafi Tryggvasyni í
sagnfræöi sinni og segir Olaf þenna
hafa komiö kristni á ísland. Því miöur
höfum við aungva nákvæma vitneskju
um hverju hefur verið aukiö inn í
íslendíngabók Ara og hvað felt úr fyrir
orðastaö nafngreindra biskupa og
ritskoðara á kirkjunnar vegna; né
hversvegna hvað var tekið burt.
Sennilega hafa ritskoðarar kirkjunnar
komist aö þeirri niöurstööu aö „áttar-
tala og konúngaævi" í frumriti Ara
væri valtur fróðleikur eða höfundur
tæki skakkan pól í hæöina; en því dóti
var hent út. Ari skrifar hub 130 árum
eftir kristnitöku íslendínga sem var
dánarár Ólafs Tryggvasonar. Um
þennan upphafsmann íslenskrar
kristni er þó vitað samkvæmt róm-
versk-kaþólskum heimildum, aö hann
var talinn lygikóngur, impostor. Adam
af Brimum, páfalegur samtímasagn-
fræöíngur erkistólsins í Hamburg-
Bremen kallar, í Gesta Hamburgensis,
Ólaf þenna illmúraöan heiðíngja og
blótmann; danir að sínu leyti töldu
hann eistneskan sjóræníngja.
ó íslendíngabók sé rituð af
Ara klerki, sem ekki er
fullvíst hvort prestur var að
embætti þótt hann væri það
að vígslu svosem flestir læröir menn
um hans daga, þá var bók hans rituð í
umboöi kirkjunnar. Merkur efnisþáttur
hennar er innreiö fagnaðarerindis á
íslandi. í augum franskra lesenda er
líklega athyglisvert að Ari skyldi skrifa
á móöurmálinu. Þaö vekur athygli aö
hvergi vottar fyrir klerklegri mærð né
guðræknistilburðum í stíl Ara, því
síður að slett sé guöfræöilegri glósu.
Öðru nær, sérkennilegur reglíngur í
mati á trú, formalismj, kemur fram í
helsti orðfárri frásögn íslendíngabókar
af kristnitökunni áiiö 1000. Um það
mál segir svo, stutt og laggott hjá Ara,
og láta ritskoðarar kirkjunnar þaö
flakka:
„Þá var það mælt í lögum, að aílir
menn skyldu 1) kristnir vesa, og 2)
skírn taka." (Töluliðamerki sett af HL).
Þetta afrek í því aö fara aftanaö
siðunum virðist hafa verið samþykt
með lófataki á Alþíngi við Öxará.
Semsé, íslendíngar voru ekki skírðir til
kristni sem siður er til í þeim trúar-
brögöum, heldur er lögfest á Alþíngi
aö allir menn á landinu skulu vera
kristnir frá þeirri stundu sem klappaö
er saman lófum: skiftir ekki máli þó
menn séu óskírðir og meö öllu óupp-
fræddir í kenníngunni. Þetta er víst
þaö sem kallað er contradictio in re.
En fátt segir um afdrif þess ókatekís-
eraöa fólks, sem hvorki haföi lært
kverið né geingið til spurnínga, en var
orðiö kristið samkvæmt lófataki and-
stæöínga sinna á Alþíngi. En sem
betur fer er Guð stór einsog sagt er
um Allah.
Því miður hefur aldrei verið rann-
sakað hvort árið 1000 sé raunhlítt
ártal kristnitöku á íslandi; og skiftir
ekki máli þótt því merkisári sé með
kronológiskum rökum kipt afturábak í
tímann, um eitt ár, þeas til 999, einsog
dr. Ölafía Einarsdóttir hefur gert.
Hinsvegar fráleitt að þaö fólk, ekki
allfátt, mart norrænt aö uppruna, sem
híngaö barst af Bretlandi og úr
breskum eyum, svo og af írlandi, hafi
verið heiðið. í annan staö ekki ólíklegt
aö fornir fræöimenn kysu aö losa sig
úr vanda meö því að velja rennilegt
ártal einsog 1000 sem upphafsár
kristni á íslandi, og einfalda svo fyrir
sér og öðrum sagnfræöi sem ekki reis
á skjölum né skilríkjum. Þetta er líka
fyrirtaks ártal handa barnaskólum.
JT riö 1000 hjá Ara, „þau
aldamót þegar evrópsk
siðmenning var dýpst
sokkin“, er fyrir sitt
leyti hentug tímasetn-
íng kristnitöku að Lög-
bergi, að ekki sé minst á kristni-