Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1985, Blaðsíða 13

honum endilöngum fellur eina stórá lands-
ins, Neretva, sem rennur í Adríahaf. í
hana falla margar þverár frá fjöllunum,
sem liggja að dalnum. Hún er skipgeng
langt upp eftir dalnum. Grænlituð er hún
af kopar, sem er þarna víða í jörðu, segja
menn, og góð veiðiá. Neretva hefur verið
beizluð, því að langt fram í dalnum mynd-
ar áin stóra fossa, og sér hún nú Mostar-
borg og fjölmennum byggðum öðrum fyrir
nægu rafmagni.
Markmið ferðarinnar er fyrst og fremst
Mostar. Þar kvað vera margt merkilegt að
sjá. Hún er tyrkneskust allra borga í sam-
bandsríkinu og Júgóslavíu allri, og er
áhuginn á að sjá hana sízt minni fyrir það.
Dalurinn er nokkuð tekinn að hækka og
Mostar minnir á sig úr töluverðri fjar-
lægð. Hún er eftirsóttur staður sakir veð-
urblíðu, náttúrufegurðar og glæsilegra
fornminja í byggingum og öðrum menn-
ingarverðmætum. Hún er líka borg hins
nýja tíma, hvað húsagerðarlist varðar, og
þar er fjölsóttur háskóli. Eftirtektarvert
er að skáld og listamenn ríkisins hafa
setzt að í Mostar hópum saman og alið þar
aldur sinn til dauðadags.
Borgin hefur upp á úrvals baðhús að
bjóða. Þeim komu Tyrkir snemma upp eft-
ir að þeir höfðu náð yfirráðum í Bosníu og
Herzegóvínu, og hvað baðhúsin snerti voru
þeir svo frjálslyndir, að ekki aðeins konur
Frá Mostar: Gamla brúin
',r U>.h l’l j ■

Tyrkneskt íbúðarhús
af múhameðstrú fengu að sækja baðhúsin
heldur og kristnar konur. Tyrkjum var
ekki alls varnað! Þeir komu og á fót merku
bóka- og skjalasafni í borginni.
Mínarettur og skýjakljúfar Mostar
koma í ljós. Umhverfi hennar er hið feg-
ursta, fjöll, skógi vaxin til beggja hliða og
byggð langt upp eftir þeim.
Við erum stödd þarna um hádegisbil og
hiti mikill, enda er Mostar talin einn heít-
asti staður í Júgóslavíu. Vetur eru þar
mildir, svo að frost og snjór er undantekn-
ing, en fjöllin í grenndinni þá oft snævi
drifin. Fljótið Neretva skiptir borginni í
tvo hluta, að verulegu leyti í gamla og nýja
hlutann. Leiðsögumaðurinn sem kann kró-
atísku, fræðir okkur á því að most þýði brú
og það væri nafn hennar á íslensku. Nafn-
ið hefur borgin fengið eftir ævafornri
hvítri kalksteinsbrú, sem lá yfir Neretva.
Tyrkir reisa Mostar og gera að höfuð-
borg í Herzegóvínufylki. Hennar er fyrst
getið um miðja eða eftir miðja fimmtándu
öld og kölluð „bærinn með turnana tvo“, en
þeir voru sitt hvoru megin við brúarsporð-
ana. Hin sérkennilega fallega brú, sem nú
stendur hér og byggð var um miðja sex-
tándu öld hefur mikið aðdráttarafl. Hún er
byggð af tyrkneskum verkfræðingi, Hajr-
udin að nafni. Brúin er gerð úr stórum
steinblökkum, sem haldið er saman með
járnstöngum og blýi. Hún er einn sam-
felldur bogi, tuttugu metrum ofar vatns-
borði árinnar, sem fellur í þrengslum, sjö
metra löng og hálfur fimmti metri á
breidd. Við brúarsporðana eru tveir háir
turnar. Var annar varðstöð og um leið
fangelsi, en í hinum var púðurgeymsla.
Mostar hafði mikla verzlunar- og hern-
aðarlega þýðingu sem Tyrkjum, er réðu
yfir landinu, var ljóst. Því höfðu þeir öfl-
ugt setulið í borginni og glöggt eftirlit með
verzlunarleiðum, er lágu þar um milli
austurs og vesturs. — Brúin er í miðpunkti
aðalverzlunarhverfis borgarinnar og er ein
hennar höfuðprýði. Enginn kemur svo til
Mostar, að hann gangi ekki yfir þessa brú,
en margar fleiri brýr liggja yfir ána. Hún
er brött til beggja hliða og myndar all-
hvassan hrygg í miðju. Slitin er hún af
fótum manna og dýra eftir fullar fjórar
aldir, eins og að líkum lætur. Steinar
hennar hálir, svo að menn mega gæta sín
að renna ekki til eða falla. Af henni er
unaðsleg útsýn yfir Mostar og nágrenni.
Undir brúnni og ofan við hana er mjög
djúpur, grængolandi hylur og svipmiklar
flúðir. Hæðin af hábrúnni ofan í hylinn er
svo mikil að sumum liggur við svima.
Unglingspiltar eru þarna nokkrir í
sundskýlu einni fata. Þeir leika þann
djarfa leik að stinga sér af brúnni ofan í
hylinn, en vilja að sjálfsögðu fá eitthvað
fyrir snúð sinn, ríflega þóknun hjá ferða-
mönnum, sem finnst mikið til koma að
horfa á sólbakaða kroppa þessara hug-
rökku, hraustu drengja. Þeim er klappað
lof í lófa og vel borgað fyrir afrekin.
Ekki MÁ Hraða
SÉR Á BAZAR
Frá brúnni er ekki nema steinsnar inn í
gamla verzlunarhverfið til fornu bazar-
anna og höfuðmoskunnar. En í borginni
eru múhameðstrúarmenn fjölmennasti
trúflokkurinn og eru þar fimmtán moskur,
að vísu margar fremur smáar.
Ferðamennirnir geta ekki látið hjá líða
að skreppa á bazar, en af bözurum er löng
röð, þar sem allt mögulegt er á boðstólum.
Þar er mörg falleg smíð, málmvörur, leð-
urvörur og útskornir munir. Vel eru vör-
urnar kynntar af hásum röddum og ekki
sparað lofið um gæðin. — Menn gera mis-
jafnlega góð kaup, hafa verið ærið mis-
heppnir. Sumir féflettir, en aðrir hrósa
happi. Þeir sem eru þolnastir að „prútta"
bera mest úr býtum. Hér dugir ekki að
hraða sér eða taka mark á fyrsta tilboði
kaupmanna. Jafnmikla sölufrekju og
þarna átti sér stað man ég ekki annars
staðar frá. Það var bókstaflega þrifið í
ferðamenn og söluvaran rétt fram fast að
augum þeirra. Veitingastaðir með tyrkn-
esku kaffi eru á hverju strái í bazarhverf-
inu. Þeir eru vinalegir og prýðilega sóttir,
enda smakkast kaffið vel.
Að heita má fast við verzlunarhverfið er
höfuðmoskan, fallegt hús, þó að ekki jafn-
ist hún á við systurmosku sína í Sarajevó.
Við hljótum að líta þar inn sem snöggvast.
Tíminn leyfir ekki langa dvöl.
Umhverfis moskuna er fallegur forgarð-
ur með gosbrunni, þar sem múhameðstrú-
armenn lauga sig undantekningarlaust svo
sem fyrir er mælt, áður en gengið er til
bæna í moskunni. Þar sem vatnið steypist
til jarðar frá brunnbarminum fellur það
yfir fjóra hvíta steina, sem eiga að tákna
árstíðirnar fjórar. — I þessari mosku sem
öðrum eru austurlenzk teppi á gólfum,
kórantilvitnanir á veggjum, en engin
myndlist er sjáanleg. Hún er bönnuð með
öllu í helgidómum múhameðstrúarmanna.
Enga menn var að sjá í moskunni, er við
vorum stödd þar, nema slangur af er-
lendum ferðamönnum.
Konum Ætlaður
SÉRSTAKUR STAÐUR
Hinn helgari hluti moskunnar er greini-
lega afmarkaður frá hinum, og inn í hann
mega engir stíga nema hreintrúaðir
karlmenn, og allra sízt vantrúaðir menn
eins og við. Konum er ætlaður annar stað-
ur í moskunni á upphækkuðum palli og
fyrir hann byrgt að verulegu leyti með
grindverki og allþéttum rimlum. „Hið
allra helgasta" er prestinum einum ætlað,
en það er eins konar afkimi og kallaður
mihrap og veit til austurs, til Mekka að
sjálfsögðu.
Eitt var það enn sem okkur þótti gaman
að skoða: hús og íbúð velmegandi tyrkn-
esks kaupmanns frá 16. öld og verið hafði í
eign sömu ættarinnar allt fram til þessa,
en hafði nú verið breytt í safn. Er talið að
það hafi lítt eða ekki skipt um svip á þess-
um öldum. Öllu er viðhaldið með sömu um-
merkjum og þegar síðustu íbúarnir yfir-
gáfu íbúðina. Það var skemmtilegur svipur
sem hvíldi yfir henni. Allt innbú var
einkar smekklegt og fallegt, austurlenzk
húsgögn og gólfábreiður fagrar. í aðalstof-
unni setstofa karla, þar sem húsráðandi
tók á móti gestum sínum, eingöngu karl-
mönnum. Stoppaðir langbekkir með baki
voru við veggi. Á gólfi stóðu lítil sexstrend
blá borð og lágur sess við hvert þeirra. Á
veggjum héngu margir fallegir munir,
sverð og önnur vopn og heil röð af skraut-
legum reykjarpípum, þeirra á meðal
vatnspípur býsna langar.
í öðrum enda íbúðarinnar var dyngjan,
þar sem konur einar máttu stíga inn fyrir
þröskuld og húsmóðirin tók á móti kyn-
systrum sínum. Þegar við höfum virt fyrir
okkur dyngjuna vorum við leidd inn í
svefnherbergi húsbóndans. Ekkert var þar
rúmstæðið, en í þess stað dýna á dýnu ofan
allt frá gólfi. Án efa mjúkur og þægilegur
beður, þar sem hann hefur látið fara vel
um sig með konu eða hjákonum sínum, því
að ekki þarf að draga í efa, að hann hefur
búið við fjölkvæni, eins og aðrir tyrkneskir
höfðingjar á fyrri tímum.
SÉRKENNILEGIR STEINAR
í Mostar gáfum við gætur að sérkenni-
legri gerð af stærri og smærri steinum,
ýmist einstökum eða þá í röðum. Höfðum
við tekið eftir sams konar steinum hér og
hvar á leiðinni til borgarinnar og víðar í
Bosníu og Herzegóvínu. Þeir eru venjulega
kallaðir bógúmílsteinar eða „stecci" á
tungu landsmanna. Steinarnir minna
einna helzt á skrautlegar líkkistur. Þeir
eru taldir vera frá tólftu og þrettándu öld.
Vitað er um fjörutíu þúsund steina af
þessari gerð í Bosníu — Herzegóvínu og
Serbíu. Þeir eru útflúraðir á margan hátt!
Á þeim er að sjá rúnir, sverð eða önnur
vopn og riddara í herklæðúm. Einnig sýna
þeir veiðimenn og ýmsa atburði úr daglegu
lífi manna. Steinarnir hafa löngum valdið
ýmsum getgátum og margt er óvitað um
uppruna þeirra og gerð. Heilar raðir af
þeim sjást i kirkjugörðum eða þá úti á
ökrum og víðavangi, og ekki sízt á árbökk-
um. Að líkindum eru þeir legsteinar.
Talið er þó nokkuð öruggt, að bógúmíl-
steinarnir eigi rætur sínar að rekja og séu
gerðir af samnefndum þjóðflokki, bógúm-
ílum. Kristnir menn töldu bógúmíla vill-
utrúarmenn, þó að sjálfir litu þeir á sig
sem kristna. Höfundur sértrúarflokks
þessa er sagður hafa verið bógúmíli, búlg-
arskur munkur, á níundu öld. Bógúmíl og
áhangendur hans voru gerðir útlægir úr
Búlgaríu og settust þeir þá að í hópum í
Serbíu og Bosniu — Herzegóvínu. Þar
breiddist trúarkenning þeirra allmikið út
allt frá elleftu til fjórtándu aldar, en eftir
það gætir hennar ekki svo að neinu nemi.
Á heimleiðinni er lengst af annar vegur
farinn frá Mostar en á leiðinni þangað, og
nú fjallvegir með einstökum, stuttum jarð-
göngum, en aftur er komið niður í dalinn
frjósama, sem ekið var um að morgni dags.
Erum við þá komin til Króatíu á ný.
Það er dvalið drykklanga stund í bænum
Metkovíe. Við stöldrum við undir berum
himni. Stórar rauðvínstunnur standa á
stokkum og heimamenn tappa óspart af
þeim handa gestunum, sem verða að
smakka á nýju rauðvíni þeirra, sem er eft-
irsótt veig um alla Júgóslavíu og víðar og
útflutningsvara. Það bragðast mæta vel,
eins og ætla má. En vínyrkja í þessu hér-
aði er afar mikil og fjöldi manna i dalnum
hefur lífsviðurværi sitt af henni. Önnur
ávaxtarækt er veruleg, að ógleymdri tób-
aksræktinni. Veðurfar er ákjósanlegt í öll-
um dalnum fyrir hvaða ræktun sem er.
Við fylgjum Neretva-ánni, lífæð dalsins,
alla leið til Dalmatíustrandar, þar sem
hún fellur grænleit og hljóð í faðm hins
bláa og eyjum prýdda Ádríahafs.
Ferðalangarnir eru þakklátir fyrir un-
aðsríkan og ánægjulegan dag. Margt fag-
urt hefur borið fyrir augu, handaverk
Guðs og hagleg sköpun manna öld af öld í
byggðum þeim sem við förum um. — Að
sjálfsögðu vakir mynd brúarinnar fyrir
sjónum, moskan, bazarhverfið og hús
tyrknesku höfðingjaættarinnar. Svo sann-
arlega hefur Mostar upp á margt að bjóða,
enda orðin ein af fjölsóttustu borgum
Júgóslavíu.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS 21. SEPTEMBER 1985 13