Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1986, Blaðsíða 14

Lesbók Morgunblaðsins - 15.03.1986, Blaðsíða 14
Samkvæmt hinni nýju kenningu valda herpesveirur eins og þessar kransæðasjúkdómum. Þær leynast óvirkar íæðaveggjum ílangan tíma, en vakna við og við tiiaðgerða oghafa þau áhrif á hinarsýktu frumur, aðþær taka að safna fitu og kólesteróli. móttækileikann. En sérhvem sjúkdóm sem við þekkjum orsökina að, er hægt að rekja til alveg sérstaks upphafs." Reyndar hafa vísindamenn getað fram- kallað æðakölkun í dýrum til dæmis með því að rispa innveggi æða í þeim og fóðra síðan dýrin á fituríkri fæðu. Vísindamenn hafa þó einnig bent á það, að á grundvelli þessara tilrauna á dýrum sé ekki hægt að draga neinar ótvíræðar ályktanir varðandi upphaf þessa sjúkdóms hjá mönnum. Það er mjög erfitt að framkalla æðakölk- un í dýrum án þess að hafa áður fjarlægt hluta af æðarþeli þeirra. Douglas Cines við Pennsylvaníu-háskóla segir, að hann þekki þess engin dæmi að menn hafí misst hluta af æðarþeli í sér. Þar að auki sé þróunartími sjúkdómsins hjá tilraunadýrunum mjög stuttur eða aðeins nokkrar vikur. En hjá mönnum aftur á móti taki æðakölkun nokkra áratugi. Á móts við allt, sem ekki kemur hér heim og saman, virkar veirukenningin nánast sannfærandi. Hún er þess efnis að veirur sem hafa að geyma DNA-kjamsýrur, sýki menn þegar snemma á ævinni, komi sér fyrir í æðafrumum og lifí þar huldulífí. Ánnað veifið vakni þær til lífsins og þá bytji hinar sýktu æðafrumur að §ölga sér og safna til sín bæði fitu og kólesteróli. Þannig gerðist það, útlistar Joseph Melnick við Baylor-háskóla, að fyrirstaða myndast í æðinni gegn straumnum og hún eykst. „Gerið ykkur í hugarlund snjóskafl. Hann mjmdast um tálma eða fyrirstöðu." Vísindamennimir hafa hingað til beint athygli sinni fyrst og fremst að herpesveir- Hjartasjúkdómar: Athyglin beinist að veirum Fyrir tíu árum um það bil var Catherine Fabric- ant við Cornell-háskóla í New York að rannsaka veirur, sem ráðast á ketti. Hún sýkti nýrna- frumur með þessum veirum og gerði þá óvænta uppgötvun, sem beindi starfi hennar á allt Bandarískir læknar segja: Veirur valda hjartasjúkdómum. Bólu- setning gegn kransæða- stíflu? Hún væri hugsan- leg, ef ný kenning reynist rétt: Að veirur valdi hjarta- og æðasjúkdóm- um. Fyrst var brosað að þessari tilgátu, en í vax- andi mæli eru menn famir að taka hana al- varlega. Verði hún sann- reynd, væri allt í einu hægt að afhjúpa ýmsa leyndardóma æðakölk- unar, sem veldur krans- æðasjúkdómum. aðrar brautir en ráðgert var: Hinar sýktu nýmafrumur tóku ekki aðeins að vaxa og fjölga sér, heldúr einnig að safna kólester- óli. „Þá datt mér í hug,“ segir hún, „að svip- aðar veirur gætu hleypt af stað sams konar þróun í frumum mannslíkama og meira að segja átt þátt í myndun æðakölkunár". I mörg ár tóku vísindamaenn ekki alvar- lega þessa tilgátu, sem gerði ráð fyrir að veirur gætu valdið hinum sjúklegu breyting- um á æðum og þá fyrst og fremst kransæð- um. „Þeir sögðu að ég væri ekki með öllum mjalla," segir Catherine Fabricant. En nú eru starfsbræður hennar famir að ræða í alvöru um kenningu hennar. Fjöldi þeirra vísindamanna sem sinna þessu rannsóknarverkefni, „hjartasjúk- dómum af völdum veira“, er að vísu enn ekki mikill en niðurstöðumar eru athyglis- verðar. Þeir hafa sýnt fram á að •vissar veirutegundir í dýrum framkalla æðakölkun • svipaðar veimr valda því að frumur úr æðaveggjum manna taka að safna fitu og kólesteróli og •að þessar veirur sé oft að fínna nærri eða í æðaskemmdum af völdum kölkunar. Við vitum ekki enn hveijar em orsakir æðakölkunar. Þó hafa nokkrir þættir verið greindir, sem gera menn næmari fyrir þess- um sjúkdómi; reykingar, hár blóðþrýstingur og mikið magn kólesteróls í blóðinu. Áhættuþættir Ekki Algildur Mælikvarði En þessir áhættuþættir þurfa ekki að vera sjúkdómsvaldar. Margir verða hjart- veikir án þess að um þessa áhættuþætti sé að ræða hjá þeim, og margir verða ekki hjartveikir, þótt þessir áhættuþættir séu greinilega fyrir hendi. Richard Minich, sjúk- dómafræðingur við New York-spítala, telur, að yfír helmingur allra hjartveikitilfella verði ekki skýrður út frá hinum þekktu áhættu- þáttum. „Áhættuþættir fylgja hveijum sjúkdómi," segir Michael DeBakey, hjartaskurðlæknir við Baylor-háskóla, „og áhættuþættir auka um sem hugsanlegum „sökudólgum" í þessu sambandi. Þær hafa eiginleika sem koma einkar vel heim við veimkenninguna. Eftir sýkinguna halda herpesveimmar kyrm fyrir í dulinni mynd og geta svo vaknað aftur til aðgerða við ákveðnar aðstæður. Það var einnig herpes-veira sem kom kattarfmmun- um til að safna upp kólesteróli í tilraun Catherine Fabricant. Fimm tegundir herpesveira geta sýkt menn: •Herpes simples veira 1. Veldur áblæstri eða fransum á vöram. •Herpes simples veira 2. Veldur oftast sams konar kvillum á kynfæram. •Cytomegalo-veira. Veldur sjúkómi sem svipar til einkimingasóttar. •Epstein-Barr-veira. Veldur einkiminga- sótt. •Herpes zoster. Veldur hlaupabólu og stundum svokölluðum ristilútbrotum. Tilraunir á Kjúklingum VeirurBreyttu Fituefnaskiptum Eftir að Catherine Fabricant hafði sann- reynt kólesteról samsafnið í kattarframum, sneri hún sér að því ásamt samstarfsmönnun sínum að rannsaka áhrif annarra herpes- veira á kjúklinga. Hægt er að ala upp kjúklinga þannig að þeir sýkist ekki af neinum veiram. Þess vegfna gátu vísindamennimir sýkt kjúkling- ana með herpesveiram og verið vissir um, að öll þau áhrif sem þeir yrðu varir við, mætti alfarið rekja til þessarar sýkingar, en ekki einhverrar annarrar frá fyrri tið. Slíka tilraun er til dæmis ekki hægt að gera á æðri spendýram, því að þau hafa þegar á unga aldri getað fengið í sig veirar. Niðurstöður visindamannanna vora þess- ar: Kjúklingar, sem sýktir höfðu verið með herpesveiranum, fengu æðakölkun burtséð frá því, hvort fóður þeirra hefði verið ríkt af kólesteróli eða ekki. Veirumar breyttu fituefnaskiptum frumanna í æðaveggjunum þannig, að hjá þeim safnaðist upp kólester- ól. Þannig hófst sá gangur mála sem leiddi til æðaþrengsla. Seinna rannsakaði starfshópurinn áhrif herpesveira, sem sýkja menp á ræktaðar framur úr æðaþeli manna. í ljós kom að cytomegalo-veiran að minnsta kosti kom framunum til að fjölga sér og safna kólest- eróli. Þar að auki hafa tveir starfshópar fundið herpesveirur nærri eða í æða- skemmdum vegna kölkunar hjá mönnum. Þegar hjartaskurðlæknar framkvæma æðaígræðslu (bypass), fjarlægja þeir hluta af hinum skemmdu æðum. Fyrir nokkram áram tóku vísindamenn frá Baylor-háskóla, þar á meðal Debakey og Melnick, að leita að veiram með rafeindasmásjá í vefjum þessara æða. Þeir fundu leifar herpesveira nærri og í æðaskemmdunum í 10 tilfellum af hinum fyrstu 60. Síðan notuðu vísindamennimir sérstök mótefni gegn herpesveiram í mönnum til að geta greint veiragerðina. Nýjustu niður- stöður eftir rannsóknir á æðum úr yfír 200 sjúklingum hljóða þannig: Hjá um þriðjungi sjúklinga með æðakölkun fundust cytomeg- alo-veirur í æðaskemmdunum. Melnick skýrir auk þess frá því, að hann hafi fundið enn meira af cytomegalo-veiram í ósýktum eða heilum vef nálægt æða- skemmdunum af völdum kölkunar. Ályktun hans var sú, að svo virtist sem dulin sýking væri fyrir hendi f æðum þessa fólks. Annar starfshópur á þessu sviði vinnur að rannsóknum við háskólann í Seattle undir stjóm Earl Benditt. Hann hefur einnig rannsakað skemmdar æðar, sem fjarlægðar hafa verið úr mönnum við skurðaðgerðir, er settir vora í þá æðagræðlingar. Leitað var í vefjum að erfðaefnum herpesveira. Herpes simplex-veirar fúndust en engar cytomegalo-veirar. Michael Buckmeier, veirafræðingur við Scripps-stofnunina í La Jolla segir „Okkur hefur nú skilist að við verðum allir hvað eftir annað fyrir veirasýkingum.“ Uppgötv- un veira í sambandi við æðakölkun hljóti því ekki endilega að merkja, að þær hafí valdið sjúkdóminum. En svo á hinn bóginn: Þótt menn finni engar veirar nálægt hinum skemmdu æðum, er ekki þar með sagt, að veirar geti ekki hafa valdið sjúkdómnum. Þar sem þróunar- ferill sjúkdómsins fram til þess, að æð stífl- ist, tekur áratugi, geta þær veirar, sem hrundu sjúkdómnum af stað, verið löngu horfnar. í meginatriðum er Benditt sammála Buckmeier. En hann leggur þó áherzlu á, að það sé margt, sem bendi til þess að náið samhengi sé á milli veira og hjartasjúkdóma. Benditt vekur jafnframt athygli á eftirfar- andi, sem að hans dómi styður veiratilgát- una: „Hjartveiki hagar sér eins og faraldur," segir hann. „Útbreiðsla hennar varð æ meiri frá byrjun þessarar aldar og náði hámarki í Bandaríkjunum um 1960. Síðan hefur hún farið dvínandi. Fólk vill gjaman trúa því, að hjarta- og æðarannsóknir og lækningar, breytt mataræði og æðagræðlingar séu skýringar á því, að sjúkdómurinn hefur nú látið undan síga. En fyrir því era engar órækar sannanir." ÓTRAUSTAR STOÐIR Melnick í Houston-hópnum viðurkennir hreinskilnislega, að þær stoðir, sem búið sé að renna undir veiratilgátuna, séu enn ótraustar. En hann tekur sérstaklega fram að starfshópur hans sýni þessu verkefni æ meiri áhuga. „Ef við væram þeirrar skoðun- ar, að við væram með starfí okkar á leið inn í blindgötu, væram við búnir að snúa við fyrir löngu." Hann hefur athyglisverða tillögu fram að færa um það, hvemig hægt væri að fá endanlega úr þvi skorið, hvort cytomegalo- veiran valdi aeðakölkun: Það kemur að því að það verður hægt að bólusetja böm samkvæmt föstum reglum gegn þessari herpesveira. Stanley Plotkin við Wistar-stofnunina í Fíladelfíu er einn af þeim vísindamönnum, sem vinna að þróun bóluefnis gegn cytomeg- alo-veiranni. Með því á að bólusetja nýfædd böm til að koma í veg fyrir, að þau verði þroskaheft, ef þau hafa sýkzt af móðurinni. Um eitt af hundraði allra bijóstmylkinga í Bandaríkjunum sýkist af cytomegalo-veira. Plotkin upplýsir, að hjá um 15 af hundraði sýktra bama komi síðar fram vanþroski og heymarleysi. Plotkin og aðrir vísindamenn hafa sett sér það langtíma mark að þróa bóluefni fyrir böm svipað því, sem fyrir hendi er gegn rauðum hundum. Þegar bömin hafa verið bólusett gegn cytomegalo-veiranni og það kemur á daginn, að æðakölkun hjá þeim á fullorðinsaldri verði sjaldgæfari en áður, þá hefur veiran sú verið afhjúpuð sem sjúkdómsorsök. Burtséð frá nokkram undantekningum bíða vísindamenn þess nú, að frekari vitn- eskja skeri úr um það, hvort veirar valdi æðakölkun. En einn vísindamaður er þó ekki í nokkr- um vafa lengur, Catherine Fabricant, sem kom þessu öllu af stað. „Ég er fullkomlega sannfærð um það, að veirar valda æðakölk- un í mönnum." SVÁÞÝDDIÚR „BILD DER WISSENSCHAFT" 14

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.