Lesbók Morgunblaðsins - 14.02.1987, Side 10

dag og viðkomandi listamenn náð að þroska
sína list og hlaða dýpri og persónulegri
merkingu.
2
íslenskir myndhöggvarar voru fremur
seinteknir á sviði abstraktlistar. Siguijón
Ólafsson (1908—1982) gerði nokkrar til-
raunir með óhlutlæga mjmdgerð í lok 5.
áratugarins. En það var í raun Gerður
Helgadóttir (1928—1975) sem fyrst ruddi
brautina. Árið 1951 byijar Gerður að vinna
í jám sem hentaði vel til að útfæra hina
geómetrísku abstraktion. Kalt jámið, sem
yfirleitt var málað svart, féll vel að vísinda-
legri nákvæmni geómetríunnar. Seinna
meir átti Gerður eftir að skapa verk sem
em náskyld formleysisverkinu. Hún bræddi
niður kopar í óræð form, sem virka líkt og
augnablik í þróunarsögu verksins. List Gerð-
ar er óvenju hlutstæð, innhverf og sjálfri
sér næg hugleiðing um efni, línu og massa.
Um miðjan 6. áratuginn hóf Asmundur
Sveinsson (1893—1982) einnig að skapa í
jám myndir sem við fyrstu sýn virðast flalla
um línur og samspil þeirra við rýmið. En
þegar vel er að gáð kemur í ljós að verk
Ásmundar hafa í flestum tilfellum til að
bera skýra merkingu. Verkin eru hlaðin
táknum og goðsögum sem fleyta áhorfend-
um oft inn í táknfræðilega og allegóríska
veröld, en lyklana að merkingu viðkomandi
verka er að finna í sögu, bókmenntum og
náttúm. Þetta er því oftast „abstraktion"
af einhveiju en ekki hrein samverkun forms,
efnis og rýmis.
Siguijón Ólafsson vann í jám, stein og
fleiri eftii, en óhlutlæg list hans rís einna
hæst í verkum sem hann vinnur í tré á 8.
áratugnum. Er hér um að ræða óhlutlæga
viðurmælgi við náttúruna og virðist sem
: ‘ efnið sé inntaksleg forsenda verksins.
Ólíkt því sem gerðist í málverkinu var
aldrei um að ræða hóp abstraktmyndhöggv-
ara heidur einstaklinga sem meira eða
minna tengdust málverkinu. Þannig tökum
við eftir greinilegri skiptingu meðai mynd-
höggvara milli geómetrískrar og Ijóðrænnar
tjáningar líkt og fram kemur í verkum
þeirra bræðra Jóns (1916) og Guðmundar
Benediktssonar (1920) og Jóhanns Eyfelis
(1923) en verk hans standa hugmyndalega
afar nálægt ljóðrænu abstraktlistinni, eins
konar myndræn orka sem byggist á sam-
* leik listamannsins og efnisins og þar sem
eðli og eiginleikar efnisins eru afgerandi
fyrir niðurstöður listamannsins.
3
Þegar komið var fram í lok 7. áratugar-
ins getum við vart lengur talað um abstrakt-
listina sem íslenska avant-gardið. Nú var
það popplistin og síðar hugmyndalistin sem
tók að sér það opinbera hlutverk að vera
hin framsækna list. En þrátt fyrir að flestir
af yngstu listkynslóðinni höfnuðu abstrakt-
listinni sem tjáningarmáta á þessum tíma
voru íslenskir abstraktlistamenn nú loks að
ná persónulegum tökum á hinni óhiutlægu
myndgerð. Er ekki nokkur vafi á því að
einmitt á þessum árum voru listamenn á
borð við Þorvald Súlason, Karl Kvaran
(1924) og Kristján Davíðsson að bijóta nýj-
ar brautir og skapa þann stíl sem auðkennt
hefur list þeirra síðastliðna áratugi.
Á þessum árum tökum við ennfremur
eftir nýjum áhrifavöldum í abstraktlistinni.
Hansína Jensdóttír: Kopar og strigi,
1986. Eign listamannsins.
3
Gerður Helgadóttir: Komposition,
1951-52. Listasafn Kópavogs.
Eru það annars vegar optískar myndir eins
og sjá má í verkum þeirra Harðar Ágústs-
sonar og Eyborgar Guðmundsdóttur
(1924—1977) og hins vegar tengsl við
ameríska abstraktmálverkið og minimalism-
ann, en greinilegt er að þar liggur munurinn
að málverkum þeirra Magnúsar Kjartans-
sonar (1949) og Sigurðar Örlygssonar
(1946) frá því í byijun 8. áratugarins.
Á síðastliðnum misserum hefur mátt
merkja í erlendum galleríum og tímaritum
endurkomu abstraktlistar. Og líkt og áður
berst ómurinn hingað til lands og endur-
speglast í verkum fjöimargra listamanna
aJf yngstu kynslóðinni. Gróft sagt þekkjum
við aftur tvískiptinguna milli geómetrískrar
og sjálfsprottinnar tjáningar líkt og nú
standi jrfír nokkurs konar endurmat á þess-
um algildu hugtökum og leit að nýjum
sporbrautum og möguieikum á endursköf)-
un/nýsköpun á huglægri list. En hér á landi
eru þessar rannsóknir stutt á veg komnar
og því er ekki að leyna að málverk ynstu
abstraktkjmslóðarinnar standa formrænt
séð ótrúlega nálægt lausnum og uppfínning-
um eldri kjmslóðarinnar. Hvað varðar
höggmjmdalistina gegnir nokkuð öðru máli,
hún virkar frumlegri og framsæknari líkt
og eftii og nýjar lýmishugmjmdir ættaðar
frá installationum, land art og fleiri síðtíma
liststefnum hafí fleytt sköpunargleði ab-
straktmjmdhöggvara í æðra veldi. Um það
vitna verk þeirra ívars Valgarðssonar
(1954), Hansínu Jensdóttur og Rósu Gísla-
dóttur (1957).
Abstraktlistin, sem spannar meirihluta
af íslenskri listasögu, er vafalítið ein merk-
asta og djúpstæðasta listbylting á íslandi.
Sýningunni á Kjarvalsstöðum er ætlað að
gefa listunnendum tækifæri til að skoða
þessa tegund mjmdlistar í sögulegu sam-
hengi. Kjmnast ólikum sjónarhomum á
hugtakið óhlutlæg mjmdlist og fylgja eftir
innbyrðis tengslum og þroskaferli einstakra
listamanna. Og sjá að íslensk abstraktlist
er enn fersk og lifandi mjmdgerð.
Heimildir: Islen.sk abstraktlist, Kjarvals-
staðir, 1987.
Höfundurinn er listfræöingur og forstöðumaöur
Ásmundarsafns.
Ljós
og skuggar
á langri leið
Um endurminningar sellósnillingsins Pablo Casals
sem Albert E. Kahn hefur skrásett og út hafa
komið á vegum Bókaútgáfunnar Þjóðsögu
í þýðingu Grímhildar Bragadóttur.
EFTIR SÉRA GUNNAR
BJÖRNSSON
Aslætti 1982 hafði sá, sem hér heldur á penna,
þá hamingju að setjast við fótskör ungverska
knéfíðlumeistarans Laslö Mezö og rannsaka
undir handleiðslu hans tækni í sellóleik. Meist-
ari Mezö er að sínu leyti lærisveinn katalónska
sellósnillingsins Pabló Casals. Mezö tók svo
til orða í mín eyru: „Leyndardómurinn að
baki himinborinni snilld Casals var tilfinning
hans fyrir hinu óumræðilega og næmi hans
á upprunalega reynslu."
Vera kann, að afburðamenn séu sjaldan
langorðir og upptuggusamir kennarar.
Líkast til er galdurinn fremur sá, að þeir
kunna að velja sér nemendur. Áður en lengra
er haldið get ég ekki stillt mig um að skjóta
hér inní dálítilli frásögu, sem ég varð
áheyrsla hjá yfírburðamanninum fínnska,
Erkki Rautio. Þessi' stórflínki Finni var vetr-
arlangt í læri hjá frakkneska snillingnum
Pierre Foumier í París. Á dagskrá voru
samstæður Jóhanns Sebastíans Bachs fyrir
einsamla knéfíðlu. Rautio dáðist að þeirri
jrfírmáta fegurð, sem Foumier framkallaði
með hljóðfæri sínu. En þegar voraði þótti
honum umræða um leiktækni hefði lent í
nokkurri útidejrfu. Síðasta kennslustundin
rann upp án þess Foumier hefði minnst einu
orði á tæknilega hluti. Þeim mun meira
hafði hann hugað að innihaldi tónlistarinn-
ar. Loks herti Rautio upp hugann og bað
meistarann um holl ráð er í hag mættu
koma við langsamar skalarunur, tvígripsæf-
ingar, trillur og bogabrellur á köldum,
fínnskum vetrarmorgnum. Þeir vom staddir
í hótelherbergi og Foumier greip örk af
bréfsefni gistihússins og hripaði upp fáeinar
æfíngar. Þær reyndust fólgnar í því að
stijúka niðurstrok og uppstrok til skiptis,
ýmist hægt eða hratt, gjaman á lausum
streng; stundum jafnvel tvö niðurstrok,
hvort á eftir öðm, og síðan tvö uppstrok
sömuleiðis. Þessa auðskildu iðkun lét hann
nægja. En Rautio sagði mér, að því lengra
sem á ævi hans liði, þeim mun ljósari yrði
sér gagnsemi þessara fábrejrtilegu æfinga.
Þetta rifjaðist upp fyrir mér á aðvent-
unni, þegar mér barst í hendur bókin „Ljós
og skuggar á langri leið“ og er endurminn-
ingar Pabló Casals, skráðar af Albert E.
Kahn í íslenskri þýðingu Grímhildar Braga-
dóttur. Þjóðsaga gefur út og hefur vandað
prýðilega til verksins.
Laslö Mezö sagði mér, að þrátt fyrir
tækni á svo fullkomnu stigi, að áheyrendur
tóku naumast eftir henni, hefði Casals átt
í fómm sínum einfaldar og hagnýtar ráð-
leggingar handa sellóleikumm. „Hvenær
sem þú getur skaltu skipta um stillingu
með einum og sama fingri og sé það mögu-
legt, þá farðu ekki nema hálfa eða eina
pósísjón í einu,“ sagði hann. Þá vildi hann
að laglína væri leikin á sama strenginn, ef
unnt væri. Bogatækni hans var óviðjafnan-
Ieg. Hún setti ef til vill skýrast mark á
hann. Ámm saman telja menn, að vinstri
höndin og lipurð hennar skipti sköpum, uns
það rennur upp fyrir sellóleikaranum, að
bogahöndin er sýnu þýðingarmeiri, líkt og
öndun hjá söngvara. Þegar Casals lék króm-
atískan skala hljómuðu allir tónamir
hnífjafnt, líkt og þegar slátrari sker langa
sneið af stóm kjötstykki með flugbeittu
eggjárni. Mezö lýsti fíngmm hans eins og
pylsum, gerðum af togleðri. Og víst er um
það, að Casals lagði mikla áherslu á að leik-
ið væri tandurhreint, en í ungdæmi hans
mun víða hafa verið pottur brotinn í því efni.
Ég frétti suður í Weimar, að auðmæring-
ur nokkur hefði komið til Casals og beðið
hann að kenna sér fyrstu sellósvítuna eftir
Bach. Af nákvæmni skráði nemandinn
fingrasetningu og bogastrok meistarans í
nótnakompu sína. Að hálfum mánuði liðnum
kom hann aftur í spilatíma og lék verkið í
samræmi við það, sem skrifað hafði verið
í nótur kennarans. En Casals sagði: „Nú
spilum við þetta allt öðm vísi en um dag-
inn, af því í nótt datt okkur í hug ný og
betri lausn."
Endurminningar Casals em skemmtilest-
ur. Að því er sjálfan mig varðar fyndi ég
kannski helst að því, að meira hefði mátt
vera af umræðu meistarans um hljóðfærið
sjálft. Ég saknaði þess, að lesandinn skyldi
ekki fá að skyggnast betur inn í músík-
herbergi Casals að fræðast frekar um þær
gmndvallarreglur, sem vom honum leiðar-
ljós í sellótækni og tónlistarflutningi yfir-
leitt.
Pabló Casals fæddist hinn 29. desember
1876. Auk risavaxinna afreka á sviði tónlist-
ar var ferill Casals varðaður miklum áhuga
á stjórnmálum. Sjálfviljugur bjó hann í út-
legð frá heimalandi sínu ámm saman. Hann
var frumkvöðull glæsilegra tónlistarhátíða,
mikilhæfur kennari og hlaut margvíslegan
heiður. Öllu þessu efni gerir bókin prýðileg
skil.
í bókinni „The Way They Play“ hafa hjón-
in Samúel og Sada Applebaum rætt við
Casals og fer sá kafli hér á eftir í þýðingu
minni:
Applebaum-hjónin Ræða
ViðPablo Casals
Þetta var ógleymanleg stund. Við höfðum
hitt Casals nokkmm sinnum áður. Að þessu
sinni var með okkur í för góðvinur okkar
Alan Branigan, tónlistargagnrýnandi blaðs-
ins Newark News í New Jersey. Alan lýsti
síðar þessum bjarta sumardegi á Marlboro-
tónlistarhátíðinni í Vermont og sagðist svo
frá:
„Við vomm stödd í stórri skemmu, sem
þiljuð var með kvistóttum fumviði. Allt um
kring var umhverfíð skógi vaxið. Á hljóm-
sveitarpalli, sem naumast gat talist af
vandaðra taginu, sátu margir virtustu hljóð-
færaleikarar heims. Við komum auga á
lágvaxinn, lotinn mann, sem grúfði sig yfír
nótnabókina og sló ekki taktinn nema stór-
um og sjaldan. Öðm hvom var engu líkara
en hann ætlaði að hefja sig til flugs, gjör-
samlega haldinn af töfmm tónlistarinnar.
Enda var ekki að sökum að spyija: Tónaflóð-
ið frá hljómsveitinni var mikilfenglegt og
tjáningarfullt í hæsta máta. Þótt lítill væri
fyrir mann að sjá var þessi hljómsveitar-