Lesbók Morgunblaðsins - 11.04.1987, Blaðsíða 16

Fjallaó um mannlegar tilfinningar. Eitt af málverkum Jóns Axels á sýningunni í Galleríi Svörtu á hvítu.
kvöl hans, angist, baráttu og reisn, m.ö.o.
dýpstu rök tilveru hans.
En þegar rómantíkin gekk í garð með
Bjama Thorarensen, breyttist þessi mann-
læga viðmiðun og mannlaus náttúra lands-
ins með fossum sínum og fjöllum fór að
verða aðalyrkisefni skálda. Barátta manns-
ins varð glíma hans við ytri aðstæður;
náttúruna og önnur óblíð máttarvöld. Innri
átök; eilíft stríð mannsins við sjálfan sig
og þ.a.l. aðra menn, hvarf smám saman í
skugga hins nýja impressionisma. Þrátt fyr-
ir „Gunnarshólma" og nokkur fögur ástar-
kvæði lofsyngur Jónas landið fremur en
fólkið og þar með flyst áherslan frá hinu
innra til hins ytra. Að þessu leyti var íslensk
rómantík afar ólík sinni þýsku fyrirmynd,
sem lituð var heimspekikenningum Rousse-
aus og hans nóta.
Um aldamótin fóru skáldin loks að fást
við manninn að nýju; innri tilvist hans og
örlög. Myndlistin fylgdi þó fyrri tíð. Þar var
haldið áfram að mæra landið í stað fólksins
sem í því bjó. Það heyrði til undantekninga
ef listamenn brugðu útaf fjöllum og fossum
til að gaumgæfa sálartetrið í sjálfum sér
og samferðamönnum sínum. Víst er að við
eignuðumst engan Þórberg í myndlistinni
þótt Kjarval tækist oft að festa hugrenning-
ar sínar og drauma á strigann.
En raunar er það ekki fyrr en á liðnum
áratug að málarar og myndhöggvarar taka
að fást við manneskjuna út frá tilvistarleg-
um forsendum. Þennan flokk listamanna
fyllir Jón Axel með þykkt smurðum málverk-
um sínum af tímalausum og einmana
persónum, sem heyja orrustu við angistina
í eigin brjósti. Að vísu fáum við ekki að
vita hvaða manneskjur þetta eru; hvort þær
eru listamaðurinn sjálfur, ellegar við sem
fylgjum honum gegnum tíðina. Við vitum
heldur ekki hvað amar að þeim, en þrátt
fyrir það finnst okkur sem við þekkjum þær
Maðurinn—kvöl hansog
angist, barátta og reisn
að hefur verið eitt af einkennum íslenskrar
málaralistar á þessum áratug, að listamenn
hafa beint sjónum sínum að manninum. Mann-
eskjur eða mannverur hafa með öðrum orðum
leikið stórt hlutverk á feldi ungra, íslenskra
Um myndlist JÓNS AXELS
BJÖRNSSONAR, sem sýnir
um þessar mundir í Galleríi
Svörtu á hvítu
EFTIR HALLDÓR B.
RUNÓLFSSON
málara. Ef til vill höfum við ekki veitt þessu
nægilega athygli, því okkur er orðið svo
tamt að nota eingöngu tvær skilgi-einingar
frammi fyrir málverkum nútímans; hlutlægt
eða óhlutlægt. Verið getur að menn þekki
betur erlend heiti þessara orða og segi þá
myndimar vera fígúratífar eða abstrakt, en
það gildir einu út frá myndrænu sjónar-
miði, því niðurstöður eru hinar sömu.
Málfarslega eru íslensku heitin þó betri,
enda eru þau nákvæmari í þessu tilviki.
Þessi skipting í tvo flokka, eftir því hvort
við sjáum eitthvað út úr myndefni verksins
eður ei, hefur gert njótendur myndlistar
nokkuð ónæma fyrri yrkisefni ungra mál-
ara. Það getur verið að þeir séu svo fegnir
að sjá eitthvað sem þeir kannast við, að
þeim standi á sama hvort það sé maður,
hús, fjall eða blóm í vasa. Þeir gleyma því
að til eru listamenn sem líta myndefnið al-
varlegri augum en svo, að þeir láti sig það
engu skipta.
Einn þeirra ungu listamanna sem leggur
jafna áherslu á yrkisefnið og útfærslu þess,
er Jón Axel Björnsson. Það ætti að vera
óþarft að kynna hann, því allt frá því hann
hélt eftirtektarverða einkasýningu í Ás-
mundarsal árið 1982 hefur hann verið
áberandi meðal ungra fulltrúa íslenskrar
myndlistar, hér heima sem og á erlendum
vettvangi. En ef vera kynni að það hafi
farið framhjá einhverjum er rétt að geta
þess að Jón Axel hóf nám við Myndlista-
og handíðaskóla Islands árið 1976, þá
tvítugur að aldri. Hann lauk þaðan prófi
árið 1979 og hefur síðan stundað list sína
með góðum árangri. Til að mynda tók hann
þátt í tveimur samsýningum árið 1983, í
Listasafni ASÍ og UM ’83 á Kjarvalsstöðum,
en á þeirri sýningu kvaddi heil kynslóð ungra
listamanna sér hljóðs með eftirminnilegum
hætti.
Ári síðar var hann í hópi sjö ungra lista-
manna, sem boðið var að sýna í Listahöllinni
í Lundi, Svíþjóð, og samtímis var hann
meðal 14 listamanna af ungu kynslóðinni,
sem sýndu í Listasafni íslands í tilefni af
eitt hundrað ára afmæli stofnunarinnar.
Skömmu síðar hélt hann svo aðra einkasýn-
ingu í hinum skammlífa, en athyglisverða
sýningarsal Gailerí Salurinn við Vesturgötu.
En um hvað fjalla svo málverk Jóns Ax-
els og hvað hefur einkennt list hans
undanfarin fimm ár? Því er fljótlega hægt
að svara með því að segja að list hans fjalli
um manninn. Þar með erum við aftur kom-
in að upphafi þessarar greinar. Það er
nefnilega vert að gaumgæfa það nánar, um
hvað mannlæg list fjallar og hvernig hún
lýsir sér í verkum listamanns á borð við Jón
Axel.
Jafnvel þótt málverk ungra listamanna
standi býsna nærri manninum um þessar
mundir, er langt frá að svo hafi alltaf ver-
ið. íslensk myndlist og önnur list þessa lands
er fjarri því að vera mannlæg þegar öll
kurl koma til gi’afar. Að vísu má segja okk-
ur til hróss að fornsögurnar sem og allar
aðrar íslenskar bókmenntir frá miðöldum,
settu manninn og örlög hans í öndvegi.
Dýrasti arfur okkar er þrátt fyrir allt mann-
lægur. Hið sama gildir um skáldskap
Hallgríms Péturssonar og bestu ljóð Bólu-
Hjálmars. Öll skrif þeirra fjalla um manninn;
og tilvistarlega baráttu þeirra.
Nú er það svo að ekkert gefur okkur
með beinum orðum til kynna að persónurn-
ar í verkum Jóns Axels eigi í kreppu. Það
er einungis með hjálp miðilsins; pensilsins,
spaðans og litanna, sem hann kemur þeim
hugboðum til skila. Frásögnin er falin í
tækni hans; þykkum og þunglamalegum
formum, sem þrengja að miðlægum mann-
verunum, svo við liggur að þær séu limlestar
og afskræmdar af þessum óblíðu vinnu-
brögðum. Þessi klunnaskapur, í jákvæðri
merkingu (sbr. lýsingu Georges Braques á
vinnubrögðum Cézannes, sem hann kallaði
í aðdáun sinni grófa og rustalega), lýsir því
hve erfitt er að mála; hve stíft það er að
draga litinn yfir flötinn; seigan eins og kítti.
Litavalið túlkar einnig þjáningu og þreng-
ingar. Dumbir tónar; bláir og svartir, ásamt
holdbleikum og náhvítum, draga fram blæ
sem við þekkjum af ýmsum krossfestingar-
myndum fyrri tíma. í túlkun sinni á
mannlegri tilvist fetar Jón Axel afar per-
sónulega stigu og líkist einna helst Jóhanni
Briem í þeim efnum. Báðum er einfarinn
jafn hugstæður.
Höfundurinn er listfræðingur.
Að hugleiða og mála tilvistarvandann
arstíg.
— Jón Axel í vinnustofu sinni við Bræðraborg-