Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1991, Blaðsíða 7

Jón Leifs. Mynd: Pétur Halldórsson

-ss.

- ekki svo mjög áætlun í tónum eða
'hljómum, heldur um það sálarástand og
þá sálrænu spennu, - útrás eða fróun,
sem verkið á að birta. Að vísu blandast
hljómar og tónar og hrynjandi inn i þessa
áætlun, en slíkt er ekki neitt aðalatriði,
og þessir tónar og hljómar þurfa ny'ög
að síast og endurskoðast, ef þeir eiga
eftir að magnast og þroskast í þá æðri
tilveru að geta þjónað hinu listræna tak-
marki verksins, - innihaldinu eins og
menn gætu ef til vill nefnt það. í fyrsta
lagi er mín grundvallarregla sú að láta
hina sálrænu spennu ráða forminu og ég
reyni að sameina öll hugsanleg ráð til
að láta „innihaldið" birtast sem greinileg-
ast og á sem áhrifamestan hátt, - en
með „innihaldi" á ég hér við sálarástand-
ið, stefnuna og þróun hennar, útrásina."
Málsmetandi menn, áður fyrr hér heima,
sem þóttust kunna töluvert fyrir sér í mús-
ik, sögðu því að Jón kynni ekkert, hann
væri fúskari. Það var íjarri lagi. Hann hafði
komið sér upp sérkennilegum stíl og vinnuað-
ferðum utan alfaraleiðar. En hann þekkti
hina evrópsku tónlistarhefð mjög vel og var
prýðilega að sér í verkum samtímamanna.
Mig hefur lengi undrað hversu þeir íslend-
ingar, sem lögðu stund á tónsmíðar og hljóð-
færaleik í Þýskalandi á árunum eftir heims-
stytjöldina fyrri voru innilokaðir. Það er eins
og þeir hafi verið uppi á annarri öld. Nítjánda
öldin ríkir í huga þeirra. Ekkert af ólgu
samtímans, vægðarlausu endurmati hans og
tilraunastarfsemi er að fínna í verkum Páls
ísólfssonar, Emils Thoroddsen, Sigurðar
Þórðarsonar, Markúsar Kristjánssonar og
Þórarins Jónssonar, frá þessum tíma. Þessir
unglingar úr friðsælli danskri nýlendu loka
sig inni í skelinni og bókstaflega neita að
ganga á hólm við samtímann. Eg hef orðið
var við svipaða afstöðu hjá Færeyingum á
vorum tímum - þessa feimni og uppburðar-
leysi nýlendubúans, sem loksins er að rjátl-
ast af okkur íslendingum.
Það sýnir ótrúlega þrjósku Jóns og skap-
gerðarstyrk að hann skyldi ráðast í að semja
risaverkið Baldr að lokinni heimsstytjöldinni
síðari. Nasistar höfðu þá verið nýlega sigrað-
ir. Á mektartímum sínum slógu þeir mjög
um sig með norrænni menningu, norrænni
goðafræði, misnotuðu og rangtúlkuðu þessi
fræði svo gjörsamlega að þau hafa verið
hálfgert feimnismál á meginlandi Evrópu,
ailt fram á þennan dag hjá heiðarlegum
mönnum. Þetta nægði til þess að enginn
vildi líta við þessu verki þá, hvorki skoða
það né flytja.
Nafnið eitt nægði til að koma nasistaorði
á höfundinn. Hjálmar H. Ragnarsson segir
svo í ágætri Andvaragrein sinni:
„ ... Það má ætla að kúltúrkenningar
Jóns hafi að ýmsu samrýmst kenningum
nasista um endurreisn norrænar menning-
ar og yfirburði hins norræn a kynstofns
framyfir aðra, en svo var þó ekki. Hug-
myndir Jóns byggðust á rétti smáþjóða
til sjáifstæðis og menningarlegrar reisnar,
en nasistar stefndu að heimsyfirráðum og
drottnun hins aríska kynstofns yfiröðrum.
Hvergi hafa fundist neinar heimildir um,
að Jón hafi gengið erinda hinna þýsku
valdhafa og söguburður um að hann hafi
verið nasisti hefur margsinnis verið hrak-
inn. Þessi söguburður var ekki síst ósann-
gjarn fyrir þá sök, að í æðum konu hans
og tveggja dætra rann gyðingablóð, og
varþvíhans nánasta fjölskylda ístöðugum
lífsháska vegna ofsókna hinna blóðþyrstu
valdhafa Þriðja ríkisins. Að sögn Jóns
bönnuðu nasistar opinberan flutning á
verkum hans árið 1937, en þó fengust
undanþágur frá þessu banni tvisvar eða
þrisvar til ársins 1941.“
Því má bæta við að þegar dr. Róbert
Abraham Ottóssyni var á sínum tíma boðið
til ísraels, til að stjórna fjölda tónleika, þá
notaði hann tækifærið, að skýra rétt frá
málavöxtum, og var þá banni því sem var
á flutningi verka Jóns Leifs þar í landi aflétt.
ísraelsmenn flytja ekki verk þeirra tón-
skálda sem unnu með nasistum. Til dæmis
heyrist Richard Strauss ekki þar í landi því
um hríð var hann „ríkistónlistarstjóri“ á
þeirra vegum. Þá eru verk Richards Wagn-
ers ekki flutt, því oft ber á sjúklegri gyðinga-
andúð í stórfenglegum óperum þessa mikla
meistara.
Annar útúrdúr: Nasistaflokkurinn stjóm-
aði allri listagagnrýni í Þriðja ríkinu. Það
er athyglisvert hvað einn af leigupennum
stjórnvalda segir um Orgelkonsert Jóns, þeg-
ar hann var fluttur 1941:
„Þegar litið er á þá þrúgandi þröngsýni
sem ræður ríkjum í þeim hugarheimi er
hér birtist, svo fráhverfur fijálsu, skap-
andi hugarflugi - hugarheimi sem í mynd
mikilúðlegrar passacaglíu vekur með
mönnum óbeit og furðu - þá skilja menn
hvorki upp né niður i þessu. Hefur Jón
Leifs ætíað sér að lýsa forsögu Islands í
tónum, þegar hraunstraumar flæddu enn
yfir og risaeðlur skóku jörðina er þær
þrömmuðu þungstígar um? Ekki er á ann-
an hátt unnt að útskýra mikinn fjölda
ásláttarhljóðfæra, þarsem drundi ífjórum
pákum og einn maður var þrælupptekinn
við að ólmast með hamri á gólfinu af ill-
kvittnislegri þrjósku. Áheyrendur tóku að
gerast órólegir en síðar var þeim skemmt;
í staðinn fyrir lófatak eftir lokahljóma
verksins kváðu við glymjandi hlátrasköll
frá þeim sem eftir voru í salnum.“
Nasistar vildu að listin væri pen og huggu-
leg. í því svipaði þeim til Stalíns,
Hollívúddapparatsins og markaðssetningar-
valdsins, því þetta voru í rauninni smáborg-
arar og útnesjamenn. Og þegar Sögusinfóní-
an var flutt í Helsinki árið 1950 þá skrifar
einhver Norðmaður:
„Það er sá versti djöflagangur (jævligste
spektakel), sem ég fyrir mitt leyti hefi
nokkurn tíma heyrt eina hljómsveit fram-
leiða í einu, formleg uppbygging verksins
var eins dauð og storknað hraun. “
Þessu var mjög haldið á lofti hér heima
og Þórðargleðin altók menn. Það fór hins
vegar lægra að Jean Sibelius mat Sögusin-
fóníuna mikils. Það var raunar tengdasonur
hans, Jussi Jalas, sem stjórnaði flutningnum
og hljóðritaði sögusinfóníuna síðar á plötu
með Sinfóníuhljómsveit íslands.
Með Baldri vildi Jón Leifs kannski sýna
heiminum og óbornum kynslóðum hinn rétta
- hinn íslenska - skilning á hinum fornu
fræðum. í efnisskrá segir Paul Zukofsky svo:
„ ... í Baldri eru tónlistarleg og leiklistar-
leg öfl sameinuð í þeim tilgangi að kynna
umheiminum ísland, sem stóð Jóni nærri
og hvatti hann til að leggja vinnu í þá
hugmynd sem var þó svo ólíkleg til að
verða að veruleika.“.
Því má heldur ekki gleyma að ísland var
nýorðið lýðveldi, þegar Jón hóf að semja
Baldr. Jón var ákafur þjóðernissinni eins og
margir af hans kynslóð - sjálfstætt ísland
var þeim uppfylling allra drauma. Var ekki
Baldr-sagan af hinum besta meðal Ása -
kveðja til hins unga lýðveldis, líkt og íslands-
klukkan, sem Halldór Laxness var þá nýbú-
inn að skrifa?
Baldr er mjög spámannlegt verk, og ólíkt
öllu því sem ég þekki til frá árunum fyrir
og um 1950. Bardagaþættirnir eru svo yfir-
þyrmandi, að margræmdir borgaraskrekkir
eins og Edgar Varese og John Cage virðast
vitameinlausir. Sumir þættirnir eru langar
hrynur með ókjörum ásláttarhljóðfæra, líkt
því að kaffæra eigi allt sem á vegi verður.
Þessi fullyrðing er ekki neikvæður dómur
heldur þvert á móti. Jón var brautryðjandi
í notkun ásláttarhljóðfæra. Auk hefðbund-
inna ásláttarhljóðfæra notar hann óvanaleg
hljóðfæri, járnkeðjur, stóra og litla steina,
tré- og járnskildi, sírenur og fallbyssur. En
allt er þetta þekkt í tónbókmenntum vorra
tíma. Mörg hinna merkustu tónskálda, eins
og Bartók, Webern, Ives, Varese og Sjos-
takóvíts útvíkkuðu á þessum árum hið hefð-
bundna slagverk. Jón fylgdist náið með þessu
eins og öðru, og lagði sitt af mörkum.
Örlítill útúrdúr: Eg á óljósa minningu um
revíusýningu í gamla Sjálfstæðishúsinu við
Austurvöll. Spikfeitur leikari kemur inn á
sviðið og allir fara að hlæja. Þetta var Har-
aldur Á. Sigurðsson - Halli Ásgeirs - ásamt
Alfreð Andréssyni helsti gamanleikari þess-
ara gömlu, góðu ára. Síðan kemur inn hópur
fólks og lemur saman pottum, pönnum, sleif-
um og gömlum þvottabrettum og meiru. Og
Haraldur Á. spyr: „Hver djöfullinn er þetta,
maður?“ Og einhver úr hópnum svarar:
„Þetta er Sögusinfónían eftir Jón Leifs."
Álmennur hlátur í salnum. Og til að sleppa
ekki neinu, þá verður að segja frá því að
næst kom inn mjósleginn maður með rautt
brennivínsnef, illa til fara, og ölvaður. Hér
var atómskáld komið og flutti órímuð ljóð
um „hið himneska glóðarauga" og annan
ámóta þvætting. Hér var verið að skopast
að Steini Steinar. Þannig var skopskyn
Reykjvíkinga í gamla daga: helsta skemmt-
unin var að gera grín að bestu listamönnum
þjóðarinnar!
Ýmsir þættir í Baldri minna nokkuð á þá
tónlist sem Giörgy Ligety samdi þremur
áratugum síðar: þykkir vefir laghendinga
ofnir hver inn í annan, þannig að í hljóð-
mistrinu glittir í tónræna lagstúfa, sem erf-
itt er að henda reiður á. Þetta er einhvers
konar raddfléttustíll, eða kontrapúnktur, en
á ekkert skylt við skólakontrapúnkt, sem
sumir kalla „vinnubrögð" og rugla saman
við handverk.
Fegurstu þættirnir í Baldri finnst mér
vera Dauði Baldrs og Bálför Baldrs. Þar
sýnir Jón sjálfstæði sitt gagnvart Wagner.
Tónlistin er algjör andstæða jarðarfarar Sig-
urðar Fáfnisbana úr Ragnarökum.
Og þegar ég hlusta á Heklu koma mér í
hug ítölsku meistararnir Scelsi og Nono, sem
leika á fíngert og auðugt litróf einhæfninnar
löngu á eftir Jóni. í Heklu er Jón jafn út-
hverfur og Nono er innhverfur í Vegur finnst
enginn, en samt ber að ganga (No hay cami-
os, hay que eaminar. ..) sem Nono samdi
1987, skömmu fyrir lát sitt í minningu An-
drei Tarkofskís vinar síns, hins mikla rúss-
neska kvikmyndameistara.
Jón var mjög næmur á ýmsa óvanalega
hljóðfæraeffekta. Leifur Þórarinsson tón-
skáld hefur sagt mér frá því þegar Hekla
var frumflutt í Helsinki: Hljómsveitarmeð-
limir sumir héldu því fram að ýmislegt sem
Jón hefði skrifað væri ekki unnt að spila.
Hann hafði skrifað glissandó yfir tvær átt-
undir fyrir básúnur. Vanalega er ekki unnt
að spila glissandó nema yfir hálfa áttund á
þetta hljóðfæri. En Jón átti við sjaldgæfa
tegund af glissandói: svonefnt yfirtónagliss-
andó. Ög það, sem menn þóttust ekki geta
spilað þá, geta allir - og verða að geta -
spilað í dag. Ég er ekki það fróður að ég
viti hvar þennan effekt er fyrst að fínna.
En það kæmi mér ekki á óvart að hann
kæmi einhvers staðar fyrir hjá Richard
Strauss eða Aniold Schönberg.
(Niðurlag í næstu Lesbók.)
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. SEPTEMBER 1991 7