Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1991, Blaðsíða 6

UPPRUNI
BÁRÐAR
SNÆFELLSÁSS
Kafli úr formála fyrir
Bárðar sögu í XIII. bindi
íslenzkra fornrita, sem
nýkomið er út á vegum
Hins íslenzka
fornritafélags.
Eftir ÞÓRHALL
VILMUNDARSON
Bárðar saga er spunnin út frá sögn um Bárð Snæfellsás, sem trú-
lega er eldri en sagan. í Reykjabók (AM 468, 4to), einu elzta
Njáluhandritinu, frá því um 1800, er Flosi nefndur brúðr Snæ-
fellsháls (svo), en í Oddabók (AM 466, 4to) frá 15. öld, sem
Einar ÓI. Sveinsson telur systurhandrit Reykjabókar1, stendur
þar Snæfellsáss í stað Svínfellsáss, svo sem segir í öðrum hand-
ritum. Guðbrandur Vigfússon taldi líklegt, að sá, sem fyrstur
misritaði hér Snæfells-, hefði þekkt sagnir um fjallvætti í Snæfellsjökli.2
ER BÁRÐUR SNÆFELLSÁS
S ANN SÖGULEG PERSÓNA?
Hér vaknar spurning um það, hvort Bárður Snæfellsás sé sannsöguleg per-
sóna. P. E. Muller hugði hann hafa verið landnámsmann, sem hefði týnzt á jökli
og Landnáma þegði um, þar sem ekkert hefði verið um hann kunnugt annað en
skröksögur (fabler).3 Páll E. Ólason birti æviágrip hans í íslenzkum æviskrám
1948. Jan de Vries taldi hann ættföður, sem dýrkaður hefði verið eftir dauð-
ann.4 Ólafur Briem telur hins vegar líklegast, að Bárður hafi aldrei verið til,5
og Hans Kuhn segir ályktun de Vries út í hött þegar af þeirri ástæðu, að engar
ættir séu raktar frá Bárði, þótt getið sé tíu barna hans. Kuhn segir, að ekkert rúm
sé fyrir Bárð sem landnámsmann á Laugarbrekku, þar sem Landnáma telur Sig-
mund Ketilsson hafa numið Iand, og frásögn sögunnar af skiptum þeirra Sigmund-
ar sé lítt trúverðug. í því sambandi varpar Kuhn því fram, að Laugarbrekku-Ein-
ar Sigmundarson, er að sögn Landnámu var heygður í haugi, sem var grænn
vetur og sumar, kunni síðar að hafa orðið að Bárði Snæfellsás eða runnið saman
við slíka bergvætti. Kuhn segir að vísu ekki óhugsandi, að maður að nafni Bárð-
ur, sem týndist á jökli, hafi raunverulega verið til, en telur litlar líkur á því.6 (Sjá
hér á eftir aðra skýringu á uppruna Bárðarsagnarinnar).
HVAÐ ER MEÐ ÁSUM, HVAÐ ER MEÐ ÁLFUM?
í frásögnum Bárðar sögu blandast saman gamlar og nýjar hugmyndir um
jötna, landvættir, æsi og álfa. Móðir Dumbs, föður Bárðar, er talin af tröllaætt-
um, en faðir Dumbs af risakyni, og er risakynið sagt hafa verið betra viðskiptis.7
Því gat Dumbur haft sambland við mennska menn, og hann gekk að eiga mennska
konu, Mjöll Snæsdóttur. Bárður, sonur þeirra, er sagður „tröllum . . . líkari at afli
ok vexti en mennskum mönnum” (6. kap.), og hann trylltist, þegar Helga, dóttir
hans, hvarf. Eftir það hvarf hann í jöklana í lifanda lífi, en ekki eftir dauðann,
eins og Eyrbyggjar hinir fornu. Varð hann síðan bjargvættur og heitguð Snæfell-
inga og fékk nafnið Snæfellsás.8 Jan de Vries segir, að æsir standi mjög nærri
álfum í fornum fræðum; þannig sé Bárður Snæfellsás hliðstæður Ólafi Geirstaða-
álfi í Noregi,9 en Ólafur var heygður og blótaður til árs. Reyndar minnir sumt í
fari Bárðar á álfa: hann hverfur í fjall, kemur til byggða undir dulnefni, gerir
mennskri konu barn og hverfur aftur. Helga, dóttir hans, minnir og um margt
á álfkonu: býr í hólum, mornar og þornar af ást til mennsks manns, kemur í sel
og býðst til að taka svein í fóstur og hverfur brott með sveininn. Hér vaknar sú
spurning,' hvort Bárður kunni upphaflega að hafa verið nefndur *Snjófellsalfr,
en eignarfallið -aIfs breytzt í -als (brottfall samhljóðs milli tveggja samhljóða,
sbr. Snæfellsháls í Reykjabók Njálu) og síðan í -áss (hljóðhvarf vegna firringar,
í) ísl. fornr. XII, cliii.
2) Sjá útg. G.V., iv; Gotzen: Úber die Bárðar s., 2-3.
3) P. E. Muiler: Sagabibl. I (1817), 359.
4) Altgerm. Rel.gesch.2 I (1956), 259, 396.
5) Heiðinn siður á íslandi (1945), 91.
6) Science in Iceiand [1] (1968), 50-54.
7) Sjá um þessa greiningu Einar Ól. Sveinsson: Um ísl. þjóðsögur (1940), 144-47; Ól. Lárus-
son: Byggð og saga, 174.
8) Munnmæli hafa gengið á Snæfellsnesi um Bárð Snæfellsás á síðari öldum. Jónas Hallgrims-
son segir, að menn séu þar ekki á eitt sáttir um afdrif Bárðar. Sumir telji, að hann búi enn í
jöklinum og verndi byggðina, en aðrir segi ítarlega sögu af því, að konungur í Suðureyjum eða
á Skotlandi hafi frétt af því, að Bárður kynni allra manna bezt að skemmta gestum í samkvæm-
um, og því sent galdramann í drekalíki eftir Bárði og hafi sá numið hann brott. Sumir segi, að
sonur Bárðar hafi skotið öru á eftir drekanum og sennilega sært föður sinn banasári. (J. H.: Rit
III, 187).
9) Altgerm. Rei.gesch.2 I, 258-59.
Bárðarskip í fjörunni í Dritvík, Járnhan
Klafastafur (klofakerling). í eigu Þjóð-
minjasafns Islands.
tiá.i'í ii.ífíj'is • i i miJSsn.
íl'ÍlllJíllÍliifitllÍllíHiÍlIÍkíIiÍflÍIÍÍOÍlÍlcli
■ntíiiíUiii