Lesbók Morgunblaðsins - 04.01.1992, Blaðsíða 9

Hann hefði þverbrotið allar þær reglur sem
kenndar eru við sósíalískt raunsæi og al-
banska rithöfundasambandið setti meðlimum
sínu, því að oft fer veruleikinn fram úr skáld-
skapnum og ekkert er svo skáldlegt að veru-
leikinn komi þar hvergi nærri.
En hvað gerðist þá á landsleiknum?
Ekki fer neinum sögum af albanska
landsliðinu fyrr en á Heathrow-flugvellinum
í London, en þar millilenti liðið á leið sinni
til íslands og ætla má að meðlimum þess
hafi þótt talsvert nýjabi-um í að koma út fyr-
ir landsteinana.
Þetta var sólríkur sunnudagur í júní og
bárust engar fregnir til íslands fyrr en um
kvöldið þegar upplýst var að albanska
landsliðið væri í haldi hjá Scotland Yard.
Voru meðlimir þess grunaðir um að hafa tek-
ið kynstrin öll af tollfijálsum vamingi ófijálsri
hendi.
í yfirheyrslum báru Albanirnir fyrir sig
skiltin „Duty - free“ sem hvarvetna hengu
um flugstöðina, auk þess sem það var sunnu-
dagur og þann dag var ýmis varningur, til
dæmis bjór, hafður ókeypis í þeirra landi.
Vissu þeir ekki betur en að svo væri einnig
í öðrum löndum.
En þó að Albanirnir slyppu úr klónum á
Scotland Yard var samskiptum þeirra við
hvasseyg yfirvöld síður en svo lokið. Við kom-
una til Islands fór fram umfangsmikil toll-
skoðun í farangri albanska landsliðsins og
að henni lokinni voru Albanirnir geymdir í
hálfgerðri einangrun þar til að landsleiknum
kom. Þessi veikburða tilraun Albana til að
ijúfa einangrun sína við umheiminn var því
öll með skringilegasta móti.
Eigi að síður hófst knattspyrnuleikurinn.
Landsliðin gengu inn á völlinn og stilltu sér
upp í röð til að hlýða á þjóðsöngva landanna.
En varla hafði lúðrasveit íþróttavallarins blás-
ið nema örfáa tóiia úr albanska þjóðsöngnum
þegar nakinn íslendingur, karlkyns, kom
hlaupandi frá áhorfendastæðunum og hóf að
sprikla frammi fyrir albanska landsliðinu.
Strax dreif að sex fíleflda lögregluþjóna.
Þeir þustu að nakta manninum, felldu hann
í grasið og lögðust oná hann allir í einni kös.
En nakti maðurinn var háll sem áll og smaug
úr greipum þeirra. Hann hljóp fram fyrir al-
banska landsliðið og veifaði kynfærum sínum.
Við svo búið tókst lögregluþjónunum að yfirb-
uga hann. Sást síðast til þeirra er þeir báru
hann burt.
En á þessu augnabliki var allt orðið vit-
laust. Lúðrasveitin var hætt leik sínum og
vallarvörður nokkur hafði opnað fyrir hljóð-
nemann og var farinn að kveða rímu um at-
burðinn.
3
Ég nefndi að ef albanskur rithöfundur hefði
fært þessa sönnu sögu í letur sem skáldskap,
þá hefði hann þverbrotið allar reglur hins
sósíalíska raunsæis. Mér finnst albanski rit-
höfundurinn allt í einu vera orðinn mjög raun-
verulegur. Ég sé hann fyrir mér og aðstaða
hans sýnir tvennt.
í fyrsta lagi, hve fáránlegt það er að setja
hugarstarfsemi manna reglur eða öllu heldur
þjóðfélagsleg markmið og í öðru lagi, hve
óraunsætt það er að ætla sér að vera raun-
sær, einkum og sérílagi þegar fyrirfram gef-
in skilgreining á raunveruleika er notuð sem
mælikvarði á sannleika. Raunveruleikinn er
alltaf að koma raunsæinu á óvart.
Þegar Karl Marx og Friedrich Engels settu
saman Koimnúnistaávarpið gerðu þeir ef til
vill mistök af sama toga, mistök sem áttu
eftir að fylgjá sósíalismanum alit til æviloka.
Án þess að hika staðhæfðu þeir kumpánar
af mikilli ritleikni að þeirra sósíalismi væri
sá eini rétti. Þeir voru með öðrum orðum
handhafar sannleikans, þess sannleika sem
af einhveijum ástæðum virðist oftast fæðast
í Þýskalandi.
I augum Marx og Engels voru allir aðrir
sósíalistar smáborgarálegir, útópískir, aftur-
haldssamir og þar fram eftir götum og fræg
eru orð Marx um marxistana, um hveija
hann sagði að ef þeir væru marxistar. væri
hann það örugglega ekki. Hjá Marx og Eng-
els voru hlutirnir klárir og skýrir. Feuerbach
bjó á öræfum kreddufestunnar, Fourier var
ruglaður draumórarmaður, Proudhon andleg-
ur aðalsgaur og stjórnleysisstefnan ekkert
annað en hugarástand smáborgarans sem í
laumi þráir glataða tíma.
Ef til vill er Akkílesarhællinn í sýn Marx
og Engels og raunar sósíalismans alls, einsog
hann hefur verið framkvæmdur, það sem
gömlu Grikkirnir kölluðu hybris, hroka. Þegar
valdið steig einhveijum til höfuðs fylltist hann
hroka og drottnaði í skjóli þess hroka, hunds-
aði mannlegar takmarkanir sínar og tók sér
vald sem hann í rauninni hafði ekki.
Þennan hroka sósíalismans er að finna í
kenningunni sjálfri, í skilgreiningunni á „sög-
ulegri nauðsyn", í kenningunni um „æðsta
stig þjóðfélagsþróunarinnar" og svo framveg-
is. Marxistar hafa alltaf litið á efahyggju sem
borgarlega úrkynjun og talið sig handhafa
sannleikans. Þannig hafa flestirí marxistar
tekið gagnrýni þeirra Marx og Engels á for-
vera þeirra hráa upp eftir þeim án þess að
athuga á nokkurn hátt hvað þessir foi-verar
stóðu í rauninni fyrir.
Á hinn bóginn hljóta menn að sjá hve djarf-
ir hugsuðir þeir Marx og Engels voru. Tveir
menntamenn úr efri lögum þjóðfélagsins, ald-
ir upp í rótgrónum stéttaþjóðfélögum, sjá
púðrið í lágstéttunum, enda er ekki hægt að
hugsa sér þær umbætur sem þrátt fyrir allt
hafa orðið á borgaralegum þjóðfélögum án
kommúnismans.
Sólin í austri var þrátt fyrir allt sú von sem
gerði verkalýðin á Vesturlöndum djarfari til
sóknar; og lengi var því trúað, ekki bara af
sósíalistum heldur og borgaralegum hugsuð-
um einnig, að sósíalisminn væri óhjákvæmi-
legt framhald hins borgarlega þjóðfélags í
söguþróuninni.
En nú hefur þessi skilningur á söguþróun-
inni orðið að víkja. Framtíðin blasir aðeins
við sem óreiða, umhverfishrun verði haldið
áfram á sömu braut. Engir valkostir hafa
gefið sig fram eða þá að þeir eru svo marg-
ir, að ekkert eitt svar er rétt. Og það sem
kannski verra er, að þó að svörin séu mörg
hver góð og gild, rekast þau gjarnan á sterka
hagsmuni, samanber regnskógana.
4
En víkjum aðeins aftur að Albaníumálinu;
í því birtist nefnilega það sem sumir myndu
kalla skemmtilega þversögn en aðrir kald-
hæðni sögunnar.
Albanir voru einna síðastir Evrópuþjóða til
að kasta af sér oki þess kerfis sem kennt var
við marxisma og lenínisma.
En á meðan það kerfi ríkti, á meðan marx-
isminn naut lögverndar einráðra flokka, var
stundum sagt - og það í fúlustu alvöru -
að marxisminn einn gæti bjargað heiminum
frá hruni.
En sumarið 1990, sumarið þegar Albanir
háðu sinn landsleik við íslendinga í knatt-
spyrnu, var svo komið að Albanir einir gátu
bjargað marxismanum, að minnsta kosti hvað
Evrópu áhrærir.
Þversögn þess sem að ofan greinir er aug-
ljós. Kaldhæðnin er hins vegar sú, ef marka
má bandaríska vikuritið The Miiitant, mál-
gagn þarlendra trotskýista, að Marx mun
hafa kallað Albani „geitriðla" (goatfuckers).
Spuraingin sem snýr að Karli Marx og þá
væntanlega Friedrick Engels líka, er því þessi:
Hvemig hefði þessum frumkvöðlum kommún-
ismans, sem álitu að byltingin myndi hefjast
í háþróðum iðnaðarríkjum og breiðast síðan
út um allan heim, litist á að rúmri öld eftir
að þeir settu kenningar sínar fram ættu þeir
sér svo til enga bandamenn í Evrópu nema
þá sem Karl Marx kallaði sjálfur „geitriðla"?
Að vísu sel ég þessa ívitnun ekki dýrara
en ég keypti hana; en hvort sem ívitnuð nafn-
gift Karls Marx á Albönum er rétt eður ei,
er fyrirlitning þeirra Marx og Engels á smá-
þjóðum alkunn.
Kemur þar ef til vill við sögu framfaradýrk-
un þeirra eða það sem þeir kalla ávinninga
borgarastéttarinnar, sem sé sú þróun sem
miðar að því að steypa heiminum í sem
stærsta heild. Við sem erum uppi nú á tímum
ættum að vita hvað þetta þýðir.
í Guðsgjafaþulu eftir Halldór Laxness seg-
ir bolsévikinn meðal annars við sögumann
þegar þeir hittast við Kleifarvatn: „Hvílík
eymd að vera smáþjóðarmaður, segir Engels
á einum stað, mig minnir í bréfi frá_ London.
Til að mynda hitti ég um daginn íslending
(ætli það hafí ekki verið Grímur Thomsen?)
og sagði hann mér að unaðslegustu æsku-
minningar sínar væru bundar lyktinni af úldn-
um grút í fjörunni og maurétnum þorskhaus-
um sem lágu til þurrks upp á görðum."
íslendingar geta prísað sig sæla fyrir að
hafa ekki reist Engels minnismerki, svipuð
þeim og Albanir reistu Karli Marx, innan um
maurétna þorskhausa og úldinn grút í fjöru
hins brimkalda lífs, því að kommúnisminn
byggist á miðstjórnarvaldi og miðstjórnarvald
er nær undantekningarlaust fráhverft fjöl-
skrúðugu mannlífi sem byggist á hárfínu
samspili frelsis og skipulagningar.
Heimurinn horfist í augu við þá staðreynd
að kommúnisminn hefur mistekist einsog
hann var framkvæmdur. Sannur kommúnisti
mundi auðvitað segja að hann hafi alls ekki
verið framkvæmdur og sá hinn sami hefði á
réttu að standa.
En þá tekur við flóknari spuming: Ef te-
kist hefði að framkvæma kommúnismann ein-
sog til stóð, til dæmis í Sovétríkjunum, það
er ef tekist hefði að brauðfæða fólkið og
halda kerfinu gangandi, og sá kommúnismi
jafnvel orðið öðrum þjóðum til eftirbreytni,
væri það ekki í rauninni enn verra mál en
sjálft hrunið af þeirri einföldu ástæðu að sem
miðstjórnarkerfi, sem kemur fram sem hand-
hafi sannleikans, gæti kommúnisminn aldrei
byggst á öðru en kúgun, virðingarleysi gagn-
vart minnihlutahópum, skorti á andlegu frelsi
og þar fram eftir götum.
Höfundur er rithöfundur.
Bara átta ára
Örsaga
Herbergið dimmt
Dregið fyrir
Hurðin aftur
Hún situr í hnipri út i horni.
Tárin renna stjómlaust niður kinnarnar.
Henni er kalt en getur ekki hreyft sig.
Vill það ekki.
Situr á köldu gólfinu.
Þrýstir að sér tuskubrúðunni.
Sýgur þumalfmgurinn.
Þar til hún sofnar.
Um morguninn kemur mamma inn.
Ég hlusta ekki á hana. Ég veit alveg
hvernig morgunræðan er: „Þú verður
að hætta að pissa undir. Þú ert orðin
átta ára. Ég hef ýmislegt annað að gera
þó ég þurfi ekki að þvo rúmfötin þín á
hveijum degi. Þú verður veik ef þú sefur
alltaf á ísköldu gólfínu og ekki með neitt
yfir þér.“
Ég veit alveg að mamma hefur mikið
að gera. Það er ekki viljandi sem ég
pissa undir. Ég fer að sofa í hreinu rúm-
inu en enda á gólfinu. Rúmið er ekkert
gott lengur.
Mér líður illa.
En get ekkert gert.
Mig langar tii að gráta og öskra.
Segja mömmu hvað mér liði illa.
Segja mömmu afliveiju.
Segja mömmu ailt saman.
En mamma má ekki vita.
En ég er bara átta ára.
Hún situr hljóð við borðið.
Borðar það sem henni er sagt.
Lystarlaus og fmnur ekkert bragð.
Lítur hvorki á pabba sinn né mömmu.
Starir ofan í diskinn.
Þau líta aðeins á liana.
Og hugsa.
Hún hefur breyst.
Orðin undarleg, lokuð,
lítil í sér og hrædd.
Hrædd við allt og alla.
Hrædd við myrkrið.
Hrædd við að vera ein.
Og farin að pissa undir.
En klukkan er orðin margt.
Annasamur dagur framundan.
Þau ýta þessum hugsunum frá sér.
Fara út úr húsmu.
Loka á heimilisvandamál
Hún gengur hægt inn á skólalóðina.
Horfir annars hugar í kringum sig.
Bíður eftir að hringt sé inn.
Fer hún á sinn stað í röðinni.
Enginn yrðir á hana.
Hún yrðir ekki á neinn.
Krakkarnir hafa gefist upp á að tala við hana.
Hún svarar yfirleitt ekki.
Nema þá með eins atkvæðisorði.
Hún var ekkert skemmtileg lengur.
Röðin gengur inn í skólann.
Allir fara í sætin sín.
Hún situr ein i gluggaröð.
Dagurinn líður 'hægt en samt hratt.
Orð kennarans fara fram hjá henni.
Hún er í sínum heimi.
Horfir út um gluggann.
Oskar þess að vera fugl.
Vera fijáls og geta flogið burt.
Burt frá öllu.
Horfir á snjókornin falla.
Ofundar þau fyrir að vera hrein og tær.
Skólinn er búinn. Allir á heimleið.
Kennarinn kallar á mig. Ég verð hrædd.
En þori ekki annað en að hlýða. Kennar-
inn er mjög góður. Hann talar vingjarn-
lega við mig. En ég er samt hrædd. Ég
treysti engum lengur. Ég get engum
treyst. Ég þarf samt ekki að vera hrædd
við kennarann. Hann sjiyr mig aðeins
hvort eitthvað sé að. Ég er ekki eins
dugleg í skólanum og ég var.
Ég get ekki svarað.
Ég get ekkert sagt.
Ég má ekki segja neitt.
eftir VIGDÍSIÖNNU
JÓNSDÓTTUR
Mamma er komin. Kennarinn talar
við hana og mamma lítur furðulega á
mig en segir ekki neitt. Hún er að flýta
sér.
Þegar við komum heim er ég send
beint inn í herbergi og sagt að vera
dugleg að læra.
Um kvöldið fæ ég að vita að mamma
og pabbi eru að fara í leikhúsið og ég á
að vera góða stúlkan heima. Nágranninn
ætlar að koma yfir eins og vanalega.
Hún lokar augunum
en segir ekki orð.
Mamma og pabbi eru svo
fín og sæt. Eg má ekki eyði-
leggja allt fyrir þeim. Þau
breiða yfir mig og kyssa mig
góða nótt. Svo eru þau farin.
Ég kalla á eftir þeim - ekki fara
ekki skilja mig eftir
veriði hjá mér
En ég er bara átta ára og enginn lieyrir
í mér.
Herbergið dimmt.
Dregið fyrir.
Hurðjn aftur.
Hún liggur í rúminu.
Sængin breidd upp yfir höfuð.
Hurðin opnast,
nágranninn kemur inn.
Hún lokar augunum,
tárin renna hljóðlaust niður kinnarnar.
En hún má ekki gráta,
má ekki öskra,
þyí þá verðuríhann reiður.
Hún er bara átta ára.
Höfundur býr í Brussel.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 4.JANÚAR1991 9