Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1992, Blaðsíða 3

E
F N I
JJSSBŒ,
MORQUN8LAO lj]|]¥
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór-
ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn-
arsson. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðs-
son. Ritstjórn: Aðalstræti 6. Sími 691100.
Forsíöan
Forsíðumyndin eru úr óperunni Luciu di Lammer-
moor sem nýlega var frumsýnd hjá íslensku óper-
unni. Á myndinni eru Lucia (Sigrún Hjálmtýsdótt-
ir), bróðir hennar, Enrico (Bergþór Pálsson) og
Edgardo (Tito Beltran), sá sem Lucia elskar.
Til Pólstjörnu
„í 5-20 ljósára fjarlægð frá sólkerfi okkar eru
nokkrar fleiri sólir til viðbótar Alfa Kentár, flestar
þeirra áþekkar okkar sól eða minni. Dæmi um sól
í þessari nágrannabyggð er Síríus (Hundastjarnan)
í Stóra-Hundi“. Hér er Ari Trausti Guðmundsson
að lýsa ferð til Pólstjörnunnar og greinin er raunar
kafli úr nýrri bók um himingeiminn, sém heitir
„Ferð án enda“.
Kári
og móðurgyðjan mikla, heitir grein eftir Einar Páls-
son. Hann nefnir að í ritgerð eftir ameríska goðfræð-
inginn Joseph Campbell, taki þessi kunni fræðimað-
ur afstöðu með niðurstöðum Einars í Rótum ísl.
menningar, um að hin íslenzka heimsmynd - og
goðafræðin er henni tengist - hafi verið gerð sam-
kvæmt „pýþagórskri“ tölvísi.
í veizlusal, er fyrirsögn á grein eftir Hermann Páls-
son í Edinborg. Rekur hann þar hvað þótti kurteis-
legt þegar konur voru annars vegar, en einnig hitt,
að sumir héldu sig ekki við „edikettuna" þá fremur
en nú og þótti hinum vífnu gott tækifæri að grípa
um hönd fagurrar meyjar, þegar hún rétti að honum
drykkjarhorn í veizlu.
STEPHAN G. STEPHANSSON
Árferði í Alberta
Við förum á skautum og skíðum,
við, skapléttu fjallanna börn!
og fleygjumst um fannir í hlíðum
og flughála svellið á tjörn
íjúlí.
Við liggjum í grasinu græna
og góðviðrið þömbum í teyg
við laufspá hjá lundinum væna,
um loft sigla regnskýin fleyg
á þorra.
Hún kann ei, hún Alberta unga,
að aga sinn geðþótta skár,
né storkna í staðviðra drunga,
né stilla um veðranna þrár
í júlí, á þorra.
Hún gerir það bara sem gaman
að gáskast af sérhverri átt.
Því fléttar hún fimlega saman
sinn fjölbreytta árstíða þátt
úr júlí, úr þorra, úr þorra, úr júlí.
Stephan G. Stephansson, 1853-1927, fæddist í Skagafirði, en fluttist
ungur til Kanada og bjó í Alberta-fylki. Tíðarfarið sem hann lýsir í
þessu Ijóði gæti stundum átt harla vel við hans gamla föðurland.
Iskrifum áhugamanna og ýmissa
sérfræðinga um náttúru landsins
og hefur komið glöggt í ljós uppá
síðkastið, að náttúruvernd og
ræktun þarf ekki að vera það
sama og þetta tvennt getur raun-
ar verið sem andstæður. Ég hygg
að sá skilningur sé þó fremur
nýlegur. Frameftir öldinni var sú
skoðun óumdeild, að öll ræktun væri til góðs.
Takmarkið hlaut að vera að ræsa fram allar
mýrar og margfalda heyfeng. En utan hins
ræktaða láglendis hafa menn séð fyrir sér
landið viði vaxið milli fjalls og fjöru, svo sem
Sagnir herma að það hafi verið á landnáms-
öld. Frá því Hannes Hafstein orti um vax-
andi menningu í lundum nýrra skóga um
aldamótin síðustu, hefur það verið svo að
segja á stefnuskrá þjóðarinnar að planta út
skógi. Ungmennafélögin sneru sér að þessu
verkefni snemma á öldinni, en árangurinn
af því varð vægast sagt lítill.
Vera má, að mönnum hafi ekki fundizt
hefting landfoks vera ræktun. Aldrei man
ég til þess fyrr á árum að rofabörð væru
stungin niður og reynt að sá í þau til að
stöðva áframhaldandi rof. Hvorki bundust
bændur, búnaðarfélög, ungmennafélög né
áhugamenn um náttúru landsins samtökum
um að stöðva það augsýnilega: Að landið var
að fjúka í burtu. Aðeins ein vanmáttug stofn-
um barðist hetjulegri baráttu: Landgræðsla
ríkisins í Gunnarsholti. En það var eins og
annað á vegum ríkisins; eitthvað sem almenn-
ingur blandaði sér ekki í svo heitið gæti.
Ekki þar til löngu síðar, að karlaklúbbur úr
Reykjavík sýndi og sannaði með upp-
græðsluátaki á Svartártorfum við Hvítár-
vatn, að hver sem er getur staðið að þessu
með góðum árangri; það er meirá spurning
um tíma og vinnuframlag en fjármagn. Nú
er svo komið, að bændur eru farnir að leggja
þessu lið og nota til þess heyfyrningar; rúllu-
baggana, sem nýtast vel í þessu augnamiði.
Með hugtakinu náttúruvemd hygg ég að
hafi fæðst nýr skilningur, en síðan hefur það
komið í ljós að menn eru ekki á eitt sáttir
B
B
GETA RÆKTUIM OG
NÁTTÚRUVERND VERIÐ
ANDSTÆÐUR?
um inntak þess. Að vémda landið, eða nátt-
úru þess - er það að varðveita það óbreytt,
reyna að öllu leyti að viðhalda þeirri ásýnd
sem landið hefur nú, eða á að græða það
upp fyrst og vemda það síðan? Sumir hafa
talað um „svarta náttúruvernd", það er að
ekki verði farið að sá í eða græða upp svarta
sanda, þó hægt væri, því svartur sandur sé
íslenzkt fyrirbæri og náttúruundur út af fyr-
ir sig. Meira að segja er mjög efast um að
lúpínan eigi allsstaðar heima. I eyrum rækt-
unarmanna hljómar þetta illa; í raun og veru
vilja þeir ekki landvernd í þeim skilningi að
núverandi svipmóti sé haldið, heldur land-
ræktun.
Bæði sjónarmiðin geta orðið öfgafull. Það
er til að mynda öfgafullt náttúruverndarsjón-
armið þegar bannað er að framkalla gos í
Geysi; náttúran eigi að fá að hafa sinn gang,
jafnvel þótt hverinn gjósi aldrei framar. Bráð-
um kemur hliðstæða upp við Gullfoss; áin
er að grafa sig niður norðanmegin og þegar
hún er búin að því, hverfur neðri fossinn,
sjálf perlan. Þá vaknar sú spurning hvort við
eigum bara að horfa á það gerast án þess
að aðhafast neitt. í Bandaríkjunum var
brugðist við samskonar þróun á Niagarafoss-
unum á þann hátt, að steypt var upp í skarð,
sem var að myndast og fossarnir halda svip
sínum áfram.
Annað mál er með sandinn, sem stefnir á
Dimmuborgir og gæti ef til vill eytt Mývatns-
sveitinni. Ugglaust eru jafnvel öfgafullir nátt-
úruverndarsinnar sammála okkur hinum um
að þetta megi ekki eiga sér stað. Þarna
megi náttúran ekki fá að hafa sinn gang.
Þá er spurningin hvort við ráðum við það,
tæknilega séð, að stöðva framrás sandsins.
f heitri og þurri sunnanátt er það allt annað
en auðvelt og líklega er mun auðveldara að
stöðva eða breyta framrás glóandi hraun-
straums en foksands, þegar tíðarfarið gengur
í lið með eyðingaröflunum.
Náttúruunnendur verða ugglaust aldrei
sammála um það, hvenær og hvar á að láta
náttúruöflin hafa sinn gang og hvenær á að
grípa í taumana, ef hægt væri. Ég tel víst
að alli vilji reyna að hefta ágang sjávar við
jökullónið á Breiðamerkursandi sem mun að
líkindum, ef ekkert verður unnið gegn því,
breyta lóninu í fjörð - og þarmeð yrði hring-
vegurinn rofinn. Hinsvegar á sú skoðun vax-
andi fylgi að fagna og ég er henni sammála,
að ekki sé að óþörfu breytt ásýnd landsins.
Fyrir 30 árum gengu forráðamenn Skóg-
ræktar ríkisins með þá meinloku, að birkikj-
arrið væri bara gagnlegt sem skjól fyrir aðr-
ar og hávaxnari tq'átegundir, helzt barrtré.
Með þetta fyrir augum voru klipptar beinar
geilar í kjarri vaxnar hlíðar og þær urðu
röndóttar. Helgi Sæmundsson líkti þá þess-
ari barrtrjáaáráttu við „skegghíung á andliti
ungrar konu“ og sú samlíking er enn í gildi.
Barrtrjáaræktun á fullan rétt á sér fyrir
því, bæði í görðum og á sérstökum ræktunar-
svæðum. En það eru mistök og stingur ævin-
lega í stúf við upprunalega náttúru landsins,
þegar menn eru að stinga niður stökum
barrtijám í birkikjarr, hraun eða lyngmóa.
Sama er að segja um Alaska-aspimar. Þær
fara vel í görðum, en ótal sumarbústaðaeig-
endur em haldnir þeim misskilningi, að þær
eigi heima hvar sem er, vegna þess að þær
spretta fljótt og verða hávaxnar. Um leið
stinga þær alveg í stúf við hinn náttúrulega
lággróður og standa uppúr eins og símastaur-
ar hingað og þangað.
Þegar ekið er frá Flúðum í Árnessýslu
áleiðis framá Skeið, sést að Hmnamenn hafa
tekið ástfóstri við aspir og plantað út margra
kílómetra röð meðfram veginum. í þessu
felst vafalaust menningarlegur metnaður, en
þeim metnaði hefði að minni hyggju átt að
veita í einhvern annan og þarfari farveg.
Svona tijáraðir eru afskaplega algengar víða
úti í Evrópu og verða þar eðlilegur hluti af
umhverfi, sem oft er að verulegu leyti vaxið
samskonar skógi. Og ekki skemma þessar
raðir útsýnið, því oftast er ekkert að sjá.
Öðru máli gegnir hér. Slíkar raðir verða
ekki annað en aðskotahlutur, óskyldur öllu
öðru í náttúrunni og umfram allt vil ég geta
notið hins stórkostlega útsýnis, hvort sem
ég ek uppeftir eða niðureftir Hrunamanna-
hreppi. Þegar svo verður komið, að ég sé
ekki lengur Jarlhetturnar og annað dýrmætt
útsýni til jökla og fjalla fyrir asparöðum, þá
er búið að spilla verðmæti með misskilinni
ræktun og þá forðast maður þennan veg.
Ég nefni þetta dæmi aðeins tii að árétta,
að við verðum að fara að öllu með verulegri
gát, þegar við breytum svipmóti landsins.
Skógrækt er hægt að stunda án þess að hún
stingi hrottalega í stúf við allt annað í náttúr-
unni. Það hefur til að mynda tekizt á Mó-
gilsá og það hefur tekizt mæta vel í Hauka-
dal og í Hallormsstaðarskógi.
Hinsvegar er af og frá að það geti flokk-
ast undir náttúruvernd að rækta hávaxnar
tijáplöntur sem víðast. Sérstaða íslenzkrar
náttúru er lággróðurinn í allri sinni fjöl-
breytni og öllu sínu litskrúði. Fleiri og fleiri
erlendir náttúruunnendur eru að uppgötva
þessa sérstæðu fegurð; hún er að verða raun-
verulegt verðmæti, sem hægt er að nýta til
að skjóta fleiri stoðum undir efnahagslífið.
Förum þessvegna gætilega með aðfluttar
tijátegundir og breytum sem minnst ásýnd
landsins, nema þar sem landeyðing á sér stað.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. OKTÓBER 1992 3