Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1992, Blaðsíða 2

B
K
U
SPÆNSKA KONUNGS-
VELDIÐ OG KREÓLAR
RAGNAR HALLDÓRSSON
Mennf kon-
ur og börn
„Hve alsæl þau voru og fullkomlega ómeðvituð
um bitru hliðar veruleikans, um brigðuleika og
áhrifamátt forsjónarinnar, hve aðskilin þau lifðu
frá öllum þeim kreppum og þrautum sem þjá
hjartað en efla það og upphefja á undraverðan
hátt!“
(Stefan Zweig: Minningar Evrópumanns.)
Loksins hef ég endurheimt trú
mína á fólkið
Loksins endurheimt trúna
á hið margbrotna líf
sem býr
í öllu þessu fólki
sem lifir
og hrærist
daga
og nætur:
Menn, konur og börn
Nú
þegar ég hef loksins
öðlast trú á lífið, fólkið
hef ég glatað
trúnni á sjálfan mig
Páskadagur
Allt sem ég á
hér
á gangstéttinni
við Miklubrautina
allt
Á nýs óluðum leðurskónum mín-
um.
geng ég rakleitt
í átt til næsta viðkomustaðar
til að slá eign minni á hann
fyrst um sinn
Mér er hlátur í hug
þrátt fyrir gærdaginn
þrátt fyrirhöglin sem lemjast á
andlitinu
og það sem bíður mín á morgun
enda
er engin önnur leið
það
er engin önnur leið
Þar líka.
Ég fann epli, franskt smábrauð,
salat
og tréskál með súrmjólk ogmorg-
unkorni
í Hljómskálagarðinum
og var blásnauður
átti ekki mat
en ég fann þetta allt þar
á túninu
aðeins ég sá það
í grasinu
Þúsund krónur
fuku ekki einu sinni
þegar ég náði krásunum
gæs flaug yfir
og enginn sá það
í Hljómskálagarðinum:
Epli, franskt smábrauð, salat
og tréskál með súrmjólk og morg-
unkorni.
Líka þarl
Höfundur er ungur Reykvíkingur.
Rit Davids Bradings, „The
First America. The Span-
ish Monarchy, Creole
Patriots and the Liberal
State 1492-1867, hefst á
fundi Nýja heimsins með
I siglingu Kólumbusar til
eyjanna í Karíbahafinu og
lýkur 1867. Höfundurinn er prófessor í Cam-
bridge og bók hans kom út 1991, hjá Cam-
bridge University Press.
Höfundurinn fjallar einkum um Mexíkó og
Perú, en það var í þeim ríkjum, hinum fomu
ríkjum azteka og inka, sem hin sérstæða suð-
ur-ameríska eða amerísk-spænska menning
blómstraði, ekki síst á þeim fyrstu tvö hundr-
uð árum sem Habsborgarar réðu ríkjum á
Spáni. Bókinni lýkur 1867, en þá hafði Benito
Juares, frelsishetja Mexíkós, aftur náð Mexí-
kóborg og bundið enda á íhlutun Napóleons
III. með aftöku Maximilians keisara.
Önnur ríki Mið- og Suður-Ameríku koma
einnig við sögu, en sem aukaefni. Þetta er
mikið rit, rúmlega 700 blaðsíður.
Örlög þessarar álfu voru mótuð á síðasta
tug 15. aldar, þegar Ferdínand og ísabella
bönnuðu þrælasölu frá Nýja heiminum til
Spánar og lögðu svo fyrir Iandnemana og
spænska landvinningamenn (conquistadora)
að vinna að kristnun heiðinna þjóðflokka sem
byggðu álfuna. Þessu fylgdi straumur dómin-
íkana, fransiskana og síðar jesúíta vestur yfir
hafið. Þessi stefna konungshjónanna var árétt-
uð o g réttlætt með páfabréfi Alexanders Borg-
ía frá 1496, þar sem landvinningastefna spæn-
skra landvinningamanna var réttmætt með
þeirri frumskyldu þeirra að kristna hina
heiðnu. Þar með var fengin kirkjuleg staðfest-
ing á banni þrælasölunnar frá Nýja heiminum.
Og þessu fylgdi þátttaka kaþólsku kirkjunnar
í stjórnun og menningarmótun. Klerkar og
Örlög Vesturálfu voru
mótuð á síðasta tug 15.
aldar, þegar Ferdínand
og ísabella bönnuðu
þrælasölu frá Nýja
heiminum til Spánar og
fyrirskipuðu kristnun
heiðinna þjóðflokka.
Þessu fylgdi straumur
dóminíkana, fransiskana
og síðar jesúíta vestur
yfír hafíð.
munkar kristnuðu indíánana á mjög skömmum
tíma og þeir urðu jafnvel kaþólskari en páfmn
þegar frá leið. Kynþáttafordómar þekktust
ekki í Suður-Ameríku en allt annað varð upp
á teningnum í Norður-Ameríku, þar sem ensk-
ir púrítanar mótuðu viðhorfin til frumbyggj-
anna. Kirkjan gat ekki komið í veg fyrir þau
grimmdarverk sem framin voru á frumbyggj-
um Suður-Ameríku, en henni tókst þó að koma
í veg fyrir að þjóðarmorð yrði framið á frum-
byggjum Suður-Ameríku, eins og mótmælend-
ur létu óátalið í Norður-Ameríku og Ástralíu
síðar. Mannfallið var óhugnanlegt þrátt fyrir
þetta, fyrst og fremst vegna þess að sjúkdóm-
ar sem bárust með landvinningamönnum og
landnemum til Nýja heimsins, og voru þeim
sjálfum svo til meinlausir, ollu hrikalegu
mannfalli hjá indíánum. Fimmtíu árum eftir
landtöku Cortesar var mannfallið úr sjúkdóm-
um um 90% af áætlaðri upphaflegri íbúatölu.
Með landvinningum Spánveija hrundi það
búskaparform sem gat brauðfætt íbúana, en
því var stjómað af ríkisvaldinu. Með hruni
stjórnarforms og framleiðslu, hungri og drep-
sóttum, virtist frumbyggjum sem guðir þeirra
hefðu brugðist þeim og þar getur skýringin
legið í hinum skyndilegu trúarbrigðum.
Kirkjan hafði ekkert við það að athuga að
Spánveijar kvæntust konum af innlendum
stofni og með tíð og tíma myndaðist hópur
kreóla, sem rakti ættir sínar bæði til spæn-
skra landvinningamanna og höfðingjaætta
azteka og inka.
Hlutur klerka í menningarmótun var frá
því fyrsta mikill. Ifyrsti klerkurinn í löndum
Spánveija vestan hafs var dóminíkanamunk-
urinn Bartolome de las Casas, sem var jafn-
framt fyrstur til að andmæla hrottalegri með-
ferð fyrstu landvinningamannanna á indíán-
um. Þótt hann teldi að græðgi og grimmd
Spánveija myndi hljóta makleg Vnálagjöld, þá
áleit hann samt að þeir væru þrátt fyrir allt
verkfæri Guðs aimáttugs til þess að „trúin á
sannan Guð mætti festa rætur í hjörtum heið-
ingjanna". Hugrenningar las Casas voru
byggðar á dómsdagskenningum Joachims de
Fiore (uppi á 12. öld, ábóti í Calabríu) um
heimsaldrana.
Á 16. öld tekur að gæta kenninga sem
voru frá klerkum runnar, um uppruna ríkja
inka og azteka og leituðust þeir við að koma
sögu þeirra inn í þann kristna ramma miðalda-
kenninga um gang sögunnar. Ýmsir þeirra
króníkuskrifara sem settu saman rit um þessi
efni voru kreólar, og þegar líður á öldina var
kominn upp hópur manna sem taldi sig arf-
taka inka-azteka og kristinnar menningar.
Kreólar leituðu sér þjóðlegrar samvitundar í
heiðinni og kristinni fortíð forfeðra sinna.
Meðal þeirra var Gomez Suarez di Figueros,
sem var sonur landvinningamannsins Guarcil-
aso de la Vega og ísabellu Chimpu Occllo,
dótturdóttur inkahöfðingja.
Með dýrkun mærinnar frá Guadalupe, Mar-
íu meyjar, samkvæmt þeim sögum um hvem-
ig hún birtist fátækum indiána 1531, og riti
Miguels Sanchez „Imagen de la Virgen Mar-
ia, Madre de Dios de Guadalupe ...“ frá 1648,
telur Brading að ný öld kirkjusögu Nýju-Spán-
ar (Mexíkó) hafí hafíst. Þessi opinberun átti
eftir að breiðast sem eldur í sinu um allt rík-
ið og styrkja pólitíska stefnu kirkjunnar og
þar með kreóla ekki síst gegn kröfum spænska
ríkisins, en þar var séð ofsjónum yfír auði og
valdi kirkjunnar og kreólahreyfíngin litin
ómildum augum. Þrátt fyrir þá trú að María
mey hefði birst fátækum indíána og myndi
„vemda landið og þjóðimar sem móðir börnin"
þá linnti ekki kúgun indíána þrátt fyrir til-
burði kirkjunnar til að stemma stigu við henni.
í heimalandinu, Spáni, var tortryggni ráðandi
almennt í garð kreóla og sú skoðun varð út-
breidd að kreólar væru letingjar og til einskis
nýtir nema sem vinnudýr.
Með friðnum í Utrecht 1713 varð mikil
breyting á valdahlutföllum í Evrópu. í stað
Habsborgarættarinnar tóku Búrbónar við kon-
ungdæmi Spánar og heimsveldisdagar Spánar
urðu allir. í tíð Habsborgara vom afskipti
stjómvalda í heimaríkinu mun minni en þau
urðu á dögum Búrbóna. Carlos III (1759-88)
stefndi að hagræðingu og stöðlun í ríkisaf-
skiptum. Fjárhagur Spánar hafði löngum ver-
ið bágborinn en nú skyldi reynt að rétta hann
við með auknu eftirliti og auknum sköttum.
Kirkjan varð því fyrir barðinu á hagræðing-
unni. Stefna stjómvalda mótaðist af skynse-
misstefnunni og uppfræðslan skyldi nú færð
til ríkisins úr höndum munka og klerka. 1767
voru jesúítar gerðir útlægir, en það hafði lengi
verið voldugasta og auðugasta munkaregla
Mexíkós og meðal þeirra höfðu verið kunn-
ustu króníkuritarar og guðfræðingar landsins.
Háskólamir í Mexíkóborg og Lima voru stofn-
aðir 1551 og nú varð breyting á þeim til þeirr-
ar áttar, sem skynsamlegust taldist. Klaustrin
vom aflögð, en þau höfðu verið helstu mennta-
setur ríkisins. Kirkjur voru rúðar skarti sínu
og prósessíur bannaðar, töldust hjátrúartil-
burðir, og fomir hættir og aldagamlar venjur
vom aflagðar. Mikill hluti munka og jesúíta
var kreólar og einnig mikill hluti efnaðri stétta
og landeigenda. Aðgerðir stjómarinnar á
Spáni urðu til þess að magna upp andúð á
hinum nýju stjórnarháttum og þær urðu til
þess að kveikja þjóðernishyggju og þar með
aðskilnaðarstefnu frá ríkisheildinni. En þjóð-
emisleg samvitund þeirra var hraðsoðin, ef
svo má segja. Þessvegna varð þjóðernishreyf-
ing stofnuð af kreólum sundruð í upphafi, til-
skipunin um að gera kirkjueignir upptækar
til ríkissjóðs 1803 vakti ólgu meðal allra lágk-
lerka og þeirra kreóla sem enn gegndu hærri
embættum innan kirkjunnar. Kirkjuyfírvöld
hlýðnuðust kröfu ríkisvaldsins, en um leið
hmndu völd þreirra sjálfra með gmndvelli
veraldlegs valds þeirra. Ýmsir kreólar snerast
til fylgis við upplýsingastefnu Carlosar III.
og gerðu kenningar Voltaires og Adams
Smiths að sínum og töluðu hástöfum um föður-
landið eins og frelsishetjan Simon Bolivar, sem
leitaði „föðurlandsins" um alla álfuna, en fann
hvergi.
Simon Bolivar lést sviptur allri von um ein-
ingu og föðurland, „margir harðstjórar munu
hefjast upp af gröf rninni", og svo varð. Kreól-
arnir á 19. öld afneituðu móðurkirkjunni en
gengu til liðs við fijálslyndisstefnur og fram-
farir. Þeir áttu ekki samleið með hinum snauða
múg sem þeir vildu hefja til tilbúinnar þjóðern-
islegrar samvitundar þegar sjálfræðið var
fengið, en gjáin varð ekki brúuð, uppreisnir
og harðstjórar fóm sem logi yfir akur í þess-
ari álfu óhamingjunnar á síðari hluta 19. ald-
ar og á 20. öld. Glæstar borgir, þær glæstustu
í öllum heimi, samkvæmt skoðun Alexanders
von Humbolts, Mexíkóborg og Lima, klaustur
og kirkjur, hallir og listaverk, allt þetta hmndi
til gmnna með sjálfræði þessara ríkja. Nú í
dag em þessar tvær fyrram glæsilegu borgir
einhveijar ömurlegustu vilpur heimsborga, og
eymdin ríkir, og terrorismi bijálaðra hug-
myndafræðinga rústar allar tilraunir til samfé-
lagslegrar festu.
Brading vitnar til breska sagnfræðingsefnis
G.M. Young í formála, þar sem segir: „Raun-
veralegt viðfangsefni sagnfræðinnar er ekki
það sem gerðist heldur hvað mönnum fyrri
tíma fannst um það sem gerðist." Brading
vinnur rit sitt samkkæmt þessum orðum.
Hann rekur söguna um króníkur klerka og
munka, en um þær koma fram skoðanir og
myndir þessarar stórkostlegu sögu glæstrar
og harmsögulegrar fortíðar og tilraunar í lok-
in (á 19. öld) til að skapa heild úr brotabrot-
um, þjóð úr þjóðum sem áttu ekkert lengur
sameiginlegt eftir hmn kirkjulegrar samvit-
undar. Þessi saga hefur síðan verið sögð á
annan hátt í bestu verkum núlifandi suður-
amerískra höfunda, ekki síst í „Terra nostra“
eftir Carlos Fuentes.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON