Lesbók Morgunblaðsins - 08.07.1995, Blaðsíða 2

samþykkti þjóðin valdarán fyrrum komm-
únista og andstæðinga Ceausescu, sem
þrátt fyrir vafasma fortíð skildu tímanna
tákn og náðu völdum undir formerkjum
„byltingar“ veturinn ’89. Frelsið hélt nú
innreið sína í Rúmeníu af fullum krafti,
en líkt og í Rússlandi fremur til að kitla
fólkið en fullnægja, því fortíðarvandinn
var of stór til að Rúmenar gætu notið
þess til fullnustu.
Frelsið er þó líklega komið til að vera
og ætla mætti að skilyrðinu fyrir heilbrigð-
um vexti og viðgangi hafi verið náð. Eða
hvað? Það sem áður lá í dái doða og myrk-
urs hefur nú lifnað við með ljósum og lát-
um, oft í óttalegum kaos. Við sjáum einka-
bíla akandi í auknum mæli á holóttum
götum borgarinnar, þvers og kruss, hver
með sínu lagi og ógrynni sölubása þar sem
allir vilja selja en færri geta keypt.
Við sjáum fólk á hlaupum en við sjáum
líka fólk sem hrærir sig hvergi og hefur
plantað sér á götunni til að biðja um öl-
musu. I þessum hópi eru
einkum gamalmenni og
fatlað fólk, en einnig börn
og unglingar og við sjáum
líka einstæðar mæður með
ungaböm í fanginu. Sumar
hafa ekki einu sinni fyrir
því að halda á þeim og
leggja þau á berar stétt-
amar í steikjandi sól, sum-
ir segja slævð með lyfjum
til að vekja meiri með-
aumkun. Hér era sígaunar
afar áberandi, kannski
vegna útlits síns, kannski
vegna aðferðanna sem þeir
beita við betlið. Margir
þeirra hala sér þó inn pen-
ing með því að hreinsa bílr-
úður ökumanna t.d. á ljós-
unum, oft án þess að
spyrja um leyfi. Aðrir eru
ekki eins duglegir og
sníkja sér pening með öðr-
um hætti.
Á götuhorni nokkra ber
hræðilega sjón fyrir augu
okkar: Unglingur, að öllum
líkindum sígauni, ekki
eldri en 15-16 ára og fóta-
laus, vappar um á báðum
höndum milli bílanna á
ljósunum. Hann biður um
ölmusu og leggur sig í lífs-
hættu þegar hann tínir upp
aurana af götunni með
aðstoð stúlkubarns. Hvað
eigum við að gera? Getum
við látið slíkt afskipta-
laust?
Við ákveðum að doka
aðeins við, við viljum sjá
meira og drengurinn verð-
ur örugglega þarna áfram,
hann virðist þéna vel - það
era margir sem gefa. En
er það skylda þeirra? Og
ýmsar siðferðilegar spurn-
ingar brenna nú á okkur.
Eins og: Ber okkur að gefa
ölmusu? Á betl yfirleitt
rétt á sér? Viðhöldum við ekki bara þeirri
mannlegu niðurlægingu sem betli fylgir ef
við viðurkennum það og tökum þátt í því?
Hvað gerist ef við gefum stráknum pening,
lifir hann lengur? Hvað með morgundag-
inn, þarf ekki að gefa honum áfram? Og
þó að hann lifi lengur fyrir vikið, er það
þá eitthvert líf? Gæti hann ekki gert eitt-
hvað annað til gagns? Slíkar háfleygar
spurningar sýnast þó bara hjákátlegar þeg-
ar barist er um líf og dauða á götunni. Og
á meðan stjórnvöld gera ekkert róttækt í
málunum og fólkið heldur áfram að gefa
viðgengst betl áfram eins og sjáifsagt
væri. Hvað sem þessum spurningum líður
höfum við hins vegar gleymt stráknum
okkar á götunni. Hvað varð um hann? Það
er rétt eins og jörðin hafi gleypt hann,
hann er a.m.k. horfinn af götuhorninu,
kannski hefur hann grætt nóg í dag. Og
við ásökum okkur fyrir að hafa hikað og
brugðist svo seint við, hefðum átt að gefa
honum eitthvað strax. En á næsta götu-
horni blasir við okkur ótrúleg sýn. Þarna
stendur nú kauði skælbrosandi, reykjandi
sígarettu ásamt öðrum sígaunapilti, reynd-
ar á báðum fótunum alheilum. Hveijum
er hægt að treysta og hvetjum ekki? Og
sjálfsásakanir okkar víkja fyrir þægilegri
reiði í garð piltsins og aðstandenda hans.
Þægilegri, af því nú þurfum við ekki leng-
ur að ásaka okkur fyrir afskiptaleysið.
En sú sæla er skammvinn því á öðru
götuhomi sjáum við annan mann og hann
er raunverulega fótalaus! Og á því næsta
sjáum við annan fótalausan mann og á því
næsta enn annan og svo annan...
Já, eymdin er endalaus. Og jafnvel þótt
við sæjum alla eymdina á götum Búkar-
est, tækjum þátt í henni og vildum gefa
af „gæsku“ okkar og „örlæti" þá væri af-
skiptaleysispínu okkar enn ekki lokið. Því
hvað vitum við um þá sem við sjáum ekki
og náum ekki til og stundum heyrum ekki
einu sinni af - hvað með alla þá ósýni-
legu? Þær sem lifa af vændi á hótelum og
börum? Þá sem eiga við geðræn vandamál
að stríða og ekki lengur er hrúgað með
líkamlega fötluðum, en ekkert pláss er fyr-
ir á stofnunum? Hvað með alla yfirfullu
spítalana eða læknana og hjúkrunarfólkið
sem þiggur mútur og hjálpa þeim best sem
borga mest? Hvað með börn fátækra for-
eldra sem seld era til útlanda eða hafa
smitast af eyðni vegna ónógs hreinlætis
við spautugjöf? Og hvað með sígaunana
og þá fordóma sem ríkja í garð þeirra eða
þá almennu skoðuna að þeir séu skítugir,
latir og þjófóttir, m.ö.o plága Rúmeníu, sem
jafnvel fulltrúi Rauða krossins undirstrikar
þótt hann segist gæta hlutleysis í hvívetna
og hjálpi þeim eins og öðram? Hvað vitum
við?
Háttsettur embættismaður innan
UNESCU hefur sína skoðun á málefnum
sígaunanna: „Sígaunar eru ágætt fólk,
mínir fyrstu og bestu vinir hérna í Rúme-
níu voru sígaunar. I röðum hæstsettu emb-
ættismanna ríkisins er að finna sígauna,
jafnvel sjálfur forseti landsins er hálfur
sígauni. Og hann skiptir sígaunum í tvo
flokka: Annars vegar þá sem eru af slav-
neskum ættum og hins vegar þá sem eru
af austurlenskum uppruna og halda fast
við fornar hefðir. Það era einkum þeir sem
verða bitbein fólks og blórabögglar fyrir
þann vanda sem steðjar að Rúmenum og
þeir einir geta kennt sjálfum sér um. En
við skulum ekki gleyma því, að það eru
sígaunarnir sem vinna við að hreinsa götur
borgarinnar í skjóli nætur þegar ekki sést
til þeirra."
Og þannig mætti lengi ræða um það sem
er augum okkar hulið í fljótu bragði en
leynist undir yfirborðinu. En jafnvel þótt
við séum nú ögn vísari um þá eymd sem
í Rúmeníu ríkir má ef til vill skoða afskipta-
leysi okkar og þá pínu sem henni fylgir í
öðra ljósi og mun stærra samhengi en áð-
ur, t.d. með tilliti til sögunnar, allt til þess
tima er Tyrkir hetjuðu á Rúmena, rændu
og rupluðu, og kristindómurinn hékk á blá-
þræði en Vesturlönd neituðu hvað eftir
annað að koma Rúmenum til hjálpar. Samt
tókst þessari þrautseigu þjóð að veijast
árásum barbaranna í átta aldir með allt
að tífalt minni liðsafla, svo líkt hefur verið
við kraftaverk. Og loks þegar kommúnism-
inn fór sem eldur um sinu í austri var loka-
högginu greitt atkvæði með áframhaldandi
afskiptaleysi.
Og hvert hefur þetta endalausa afskipta-
leysi síðan skilað okkur? Um það mætti
eflaust skrifa margar bækur, en sjón er
sögu ríkari: Eymdin blasir alls staðar við!
Það þarf því engan að furða þótt útlending-
um í Búkarest skuli í sumum tilvikum vera
gert að greiða hærra verð en innfæddir
fyrir sömu þjónustu - þótt það sé slæm
pólitík - og verslunarfólk reyni stundum
að svindla á útlendingunum. En það er því
miður oft viðhorf stórborgarinnar „að út-
lendingar séu til að græða á“.
í sveitunum ríkja önnur gildi. Þar hefur
hín kunna og aldagamla rúmenska gest-
risni haldið velli og þar eru allir jafnvel-
komnir. Þaðan er menning
Rúmena komin, hin fag-
urskreyttu hús og klæði
unnin af nostri með hvers
kyns mynstri prýdd ótrú-
legri litadýrð, söngvar og
dansar, ljóð og kvæði sem
hafa staðist tímans beittu
tönn og stöðuga blóð-
mjólkun erlendra ríkja. Já,
blóðmjólkun er réttnefni
því þótt landið sé óhemju-
ríkt af málmum og land-
búnaðarafurðum hefur
rúmenska þjóðin lítið feng-
ið í sinn hlut og stendur
slipp og snauð eftir sem
áður.
Hver gæti trúað því að
hjá slíkri þjóð byggi það
glaðlyndi sem raun ber
vitni, meira að segja í ys
og þys stórborgarinnar
gefa menn sér tíma til að
hlæja og brosa. Hið yfir-
vegaða fas sem neitar að
taka hlutina of alvarlega
má kannski að sumu leyti
rekja til erfiðra veðurskil-
yrða (mjög heitra sumra
og harðra vetra) en er
engu að síður innbyggt í
rúmensku þjóðarsálinni.
Kannski er það einmitt
þetta furðulega fyrirbæri
sem hefur í senn gert
Rúmenum kleift að yfir-
stíga þau ósköp sem yfir
þá hafa dunið í gegnum
tíðina og sætt þá við ríkj-
andi ástand. Við heyrum
Rúmenana a.m.k. sjaldan
kvarta.
En hvað sem þessu líður
er upp að rísa önnur metn-
aðarfyllri þjóð í Rúmeníu;
þjóð með drauma og þrár,
þetta er einkum ungt fólk
og vel menntað sem vill
ná langt í lífinu. Þar eru
konurnar einkar áberandi.
Glæsilegar ungar konur, sem klæðast nýj-
ustu tísku, fallegum, æsandi kjólum mitt í
allri eymd Búkarest og vippa sér ákveðið
framhjá forarpyttum og öðram torfærum
götunnar til að komast rakleitt á áfanga-
stað. Þetta er framtíð Rúmeníu!
Já, framtíð Rúmeníu er bljúg og sæt en
staða hennar að sama skapi ótrygg. Frels-
ið er enn í fæðingu og lýðræðið heur ekki
náð að festa sig í sessi. Flokkur Iliescu
forseta, (fl. lýðræðislegra sósíalista í Rúme-
níu) hefur ekki meirihluta á þingi og þarf
að styðja sig við fjóra aðra minni flokka á
vinstri vængnum, einn þeirra er sprottinn
upp úr jarðvegi kommúnismans og lifir í
anda hans, annar er harður þjóðernisflokk-
ur. Tortryggni Vesturlanda er því skiljanleg
og dræm efnahagsaðstoð þeirra sömuleiðis.
Samt gera stjórnvöld allt hvað þau geta
til að laða að erlent fjármagn inn í landið,
því þótt landið sé afar ríkt af náttúruauð-
lindum skortir bæði tæki og verkkunnáttu
til að nýta þær og það þarf peninga til að
byggja upp hagvöxt. Þ lögum er nú gert
ráð fyrir nær hömlulausu frelsi erlendra
fjárfesta en fleira þarf að koma til og
styrkja þarf stoðir rúmensks stjórnmála-
og efnahagslífs ef lögin eiga að koma að
fullu gagni. Með styrkara lýðræði fá Vest-
urlönd eflaust næg tækifæri í framtíðinni
til að bæta fyrir syndir sínar og hjálpa
Rúmeníu. Með nánari samvinnu og nálgun
ríkja í Evrópu yrði það allra hagur.
Höfundur er námsmaður.
HELGI SÆMUNDSSON
Sjávarhljóð
Bregður litum fögur fold,
falla blóm og grös í mold.
Dunar sær en dreymir þó
djúpa þögn og kyrra ró.
Legg ég aftur augu mín,
annrík veröld hverfur sýn.
Heyri ég um hljóða nátt
hafsins þúnga andardrátt.
Haustar að í huga mér,
hrímkalt rökkur yfir ber.
Svæfir iand og þreytta þjóð
þetta dimma sjávarhljóð.
Helgi Sæmundsson fæddist á Stokkseyri
17. júlí 1920 og er því 75 ára um þessar
mundir. Eftir hann liggja sex kvæöabækur
á áraskeiðinu 1940-87.
ELÍN DUNGAL
Vorregn
Lífið er ekki alltaf baðað biómum
þótt bliki gleðiljómi gegnum ský
en þegar sólin skín á milli skúra
skaltu aldrei, aldrei gleyma því
að regn á vori sem vætir fold
úr vetrarfjötrunum leysir mold
þá vakna blómin og vaxa á ný
svo vonglöð þurfa regn og sól
sem vorsins faðmlög hlý.
Er fuglar loftsins með fögrum
söng
sín flétta hreiður um dægrin löng
og þegar vindar laufin bæra og
vermir sól og skín
-þá kveður vorið ástarljóðin sín.
Höfundur er píanókennari í Reykjavík.
KRISTÍN JÓNA
ÞORSTEINSDÓTTIR
Bón
Ekki biðja mig að taia
ef ég kem engu í orð
um það sem ég vil segja
ekki biðja mig um þögn
ef ég vil loksins tala
búin að finna orðin
ekki biðja mig um forustu
ef ég er hrædd um að týnast
get ekki fundið réttu Ieiðina
ekki biðja mig um að elta
ef ég vil vera eftir
get ekki haldið í við þig
ekki biðja mig að vera hugrökk
ef mér líður eins og barni
hrópandi eftir móður sinni
ekki biðja mig að sýna mig
ef ég vil vera í felum
hrædd við sjálfa mig
ekki biðja að hafa stjórn á mér
ef mig langar til að hágráta
tár liðinna ára
bara ekki biðja mig um neitt.
Höfundur er hljómlistarmaður.
FRIÐSÆLT umhverfiþar sem ósköp venjulegt fólk kaupir sér ávexti,
en „við sjáum líka fólk sem hrærir sig hvergi og hefur plantað sér
á götunni til að biðja um öimusu. í þeim hópi eru einkum gamal-
menni og fatlað fólk eða einstaðar mæður. Eymdin er endalaus. “
ÞJÓÐARBROT sem oftast er sér á parti: Sígaunar í almenningsgarði
í Búkarest. Þeir hafa skipst í tvær meginkvíslar. Annarsvegar eru
sígaunar sem aðlagast hafa þjóðfélaginu, en hinsvegar þeir sem
halda fast í lifnaðarhætti forfeðranna og eru ævinlega utangarðs.
2