Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.1995, Blaðsíða 5

mannskepnunni góðu, sem annars vegar var
skáld og læknir — en beit menn hins vegar
á barkann og krækti úr þeim augun — að
vart mun þurfa við að auka. En staða Tví-
buranna í hinni augljósu tvenndarsögn á
norður-suður ás Hjóls Vesturlands varður
vart skýrð sem tilviljun. í raun eru sagnir
Tvíburanna mjög líkar sögnum af Mann-
dýrinu: munurinn er fyrst og framst sá, að
bræðurnir eru tveir — en að tveir menn búa
í raun í einu Mann-dýri. Hvor tveggja
tvenndin er kennd við sól og mána; aðalmun-
urinn sýnist sá, að Tvíburarnir varða ljós
og myrkur en Mann-dýrið hið góða eðli sem
teflt gegn hinu illa eðli — skepnuskapnum
— í manninum
Mér er ekki kunnugt um, að goðsagnir
himins hafi verið bornar við Egils sögu fyrr
en í Egils sögu og Úlfum tveim. Hið mikla
eljuverk Bjarna Einarssonar, „Ldtterære
forudsætninger for Egils saga“, er til dæm-
is nær einvörðungu byggt á samanburði
handrita — eins og raunar eðlilegt er, þar
sem það mál er einmitt til rannsóknar í
þeirri bók. Hvergi fínnast nein viðlíka efni
til samanburðar við Egils sögu og í sögnum
himins. Þannig er lang sennilegast, að höf-
undur Egils sögu hafí þekkt sagnir himins
vel — og af þeim sökum verið ljós gagn-
stæða bræðranna tveggja og Mann-dýrsins.
Væri það að sjálfsögðu fullkomlega skiljan-
legt, ef Snorri var höfundur Eglu, sem átti
til foreldris að telja að Hvammi í Dölum og
bú að Borg á Mýrum. Það er því langsam-
lega einfaldasti og eðlilegasti kosturinn að
ætla Egils sögu runna annars vegar af
þekktum sögnum um Mýramenn og hins
vegar af munnmælum kynslóðanna um
stjörnuhimin — ekki af rituðum heimildum.
Goðsagnir bræðranna tveggja munu ætíð
reynast torieystar úr samhengi Egils sögu.
Bræðurnir voru frægir fýrir lærdóm og
dirfsku — eins og þeir Egill og Þórólfur —
en auk þess voru þeir andstæður fullkomn-
ar; þeim hefur ekki verið illa í ætt skotið
meðal Mýramanna, sem sumir voru manna
fríðastir og aðrir manna ljótastir. Þá deyr
annar þeirra og er sárt syrgður af hinum;
þó öfugur bróðir virðist deyja þar (Egill en
ekki Þórólfur, þ.e. sá sem kenndur er við
„bellibrögð og ofsa“); kynni sjálft stefíð að
hafa verið notað þótt breytt væri að nauð-
syn verksins. Þá segja sagnir frá bardögum
sem þeir bræður tóku þátt í; þeir voru jafn-
an skjótir að koma þeim til hjálpar sem
börðust vasklega; en auk þess fóru sagnir
af stórorustu milli Etrúra og Rómveija, sem
vafalítið hafa erfst fram aldimar. Þar mætti
þá hugsa sér foma hliðstæðu við orustuna
á Vínheiði, þó atvik séu ólík (Lum s.154).
Hér hefur aðeins verið stiklað á nokkrum
atriðum í fari bræðra himins, sem vitur mið-
aldamaður kann að hafa notað til sköpunar
allegóríu Egils sögu; mega allir sjá, að þegar
ritheimildir em skoðaðar, er ólíku saman að
jafna. Lendur himins era ólíkt víðari.
GlLDI MlÐALDA
OG EGILS Saga
„Gildi voru til á íslandi allt frá árinu
1119 og líkur benda til, að þau hafi verið
við lýði hér allmiklu fyrr. Eigi fer milli
mála, að blótveizlur vora haldnar á íslandi
í heiðni: þar hafa vafalítið verið sagðar sög-
ur; og vér eigum það skráð, að sögur vora
sagðar að inu fræga gildi, sem skýrt er frá
í Þorgils sögu og Hafliða. Norsk gildi, svip-
aðrar tegundar og þau íslenzku, til dæmis
Ólafsgildi, voru samkomur, þar sem „bygd-
ens folk samledes én gang om aaret for at
höre de gamles slegtberegnelser" og
„fortællinger om fædrene" (E.P. Stefíð
1988: k. 61). Bein ástæða- er með öðrum
orðum til að ætla, að Egils saga Skalla-
grímssonar hafi verið sögð í gildi; sú saga
fjallar um sjálft landnám Vesturlands og
forfeður þess fólks er þar bjó. Fjölmennur
gildisfundur var haldinn að Hvammi í Dölum
árið 1148 og annar að Þingeyram árið 1182.
Snorri Sturluson sleit barnsskóm í Hvammi,
sagnaritun þróaðist að Þingeyrum. Talið er,
að sú iðja í gildum að rekja ættir og fræð-
ast um forfeðurna hafi rannið af svipuðum
siðum blótveizlna; ef það er rétt má ætla,
að mikill hluti þeirrar þekkingar, sem í
Egils sögu er að fínna, eigi rætur að rekja
til sagna, sem sagðar voru í gildum en áður
vora varðveittar í minnum blótveizlna.
Hvað kenndu gildi? Vér þekkjum það eigi
allt, en það sem vér vitum með nokkurri
vissu er, að gildisbræður stóðu saman gegn
andstæðingum og að þeir höfðu hefndar-
skyldu hver eftir annan. En að auki kenndu
kristin gildi kristin lífsviðhorf, hófsemd,
jafnvægi og auðmýkt. Ætla verður, að í
sérhveiju gildi, er varðaði fijóguð og arf-
taka hans, eins og Ólaf helga, hafi leyndar-
dómur dauðans verið mikilvægur lærdómur
innvígslu. Þá mun það nokkurn veginn full-
víst, að gildin kenndu rétta dóma, þ.e. hug-
Hvtwrvmue
Sökkvabekkur
(Cancer)
Himinbjörg
(Scorpio)
Glitnir
(Capricornus)
Fólkvangur (Sagittarius)
LANDNÁMSBAUGUR Vesturlands samkvæmt tilgátu RIM. Norður-suður línan
liggur frá Válaskjálf (Tvíburar) til Fólksvangs (Sagitarius) Þvermálið er 216.000
fet í samræmi við 216 þvermál sólar, hið viðtekna þvermál himins á víkingaöld.
takið „réttlæti". Að öllu sam-
anlögðu virðist þannig eðli-
legt að ætla Egils sögu
Skallagrímssonar skyldan
fróðleik i gildum Vest-
urlands.
Svo upphefst kaflinn um
gildi miðalda í Egils sögu og
Ulfum tveim (E.P. 1990: k.
59).
SONATORREK
Svo segir Egils saga, að
grimm örlög hafi verið Agli
búin, sonarmissir, sem hafði
nær riðið honum að fullu.
Er hann hafði lagt son sinn
sjódauðan, Böðvar, í haug
Skallagríms, „reið Egill heim
til Borgar, og er hann kom
heim, þá gekk hann þegar
til lokrekkju þeirrar, er hann
var vanur að sofa í; hann
lagðist niður og skaut fyrir
loku, engi þorði að krefja
hann máls.“ (íslenzk fornrit
II, 243.) Dvelur hann þar
óáreittur til ins þriðja morg-
uns. Þá er það sem Þorgerður dóttir hans
gabbar föður sinn, fær hann til að yrkja
af sér sorgina, og era þau viðskipti tildrög
mesta kvæðis Egils, Sonatorreks.
Þetta er vendipunktur í Egils sögu; eftir
ina miklu lífsreynslu býr Egill að Borg langa
ævi „og varð maður gamall, en ekki er
getið að hann ætti í málaferli við menn hér
á landi ..." (ÍFII, 257); uppivöðslumaðurinn
mikli, inn ódæli og harðfengi, er orðinn
stilltur vel og óhlutdeilinn um annarra hag.
Mannskepnan er að mestu horfin; Egill hef-
ur lært ina dýpstu lífsreynslu við sonarmiss-
inn. Komið hafa í ljós lækningamáttur hans
og skáldskapur, sá þáttur mannlegs eðlis,
sem hefur menn upp úr svaðinu.
Sterkar líkur benda til þess, að saga
Egils hafi verið sögð í gildum, og þá sér í
lagi í gildum Ólafs helga. Þar hafa mönnum
því væntanlega lærzt af Egils sögu in
kristnu lífsviðhorf, hófsemd, stilling og auð-
mýkt. En tvö tákn standa upp úr þegar
Egils saga er lesin með hliðsjón af allegór-
ísku táknmáli: söl ogmjólk. Þetta mun koma
flatt upp á ýmsa, en stingur þó í augu.
Þorgerður fær föður sinn til að eta söl í
lokrekkjunni og síðan að drekka mjólk.
Hann tyggur sölin (sem eru sölt, svo að
hann þyrstir), tekur við mjólkinni og svelg-
ur stóram, en Þorgerður segir að nú séu
þau vélt, þetta er matur sem Egill hugðist
ekki neyta. Síðan yrkir Egill Sonatorrek.
MIÐALDAMYND sem sýnir á táknrænan hátt leit
mannsins að hinu óþekkta.
Mjög er örðugt að finna tákn launhelga,
sem gildin voru upphaflega runnin af. Ligg-
ur til þess sú ástæða, að launhelgar draga
einmitt nafn af leynd, þ.e. þar vora kenndir
helgidómar á táknmáli sem mátti ekki vitn
ast öðram en innvígðum. Er því með ólíkind
um örðugt að finna gögn sem stuðzt sé við.
Ég þekkti tákn salts og vatns, þegar ég
ritaði Egils sögu og Úlfa tvo, en ég mundi
ekki eftir því að hafa rekizt á að söl og
mjólk hefðu verið tákn í gildum. Hef ég því
haft augun hjá mér síðan við leit þessara
tveggja tákna.
Sá sem les þessa athugun þekkir væntan-
lega niðurstöðu Egils sögu og Úlfa tveggja:
hápunktur sögunnar er samkvæmt henni
Vermalandsför sú, sem flestir fræðimenn
hafa talið aukaatriði til þessa: þar er ein
mitt sagt frá för Mann-dýrsins í vestur, til
lands sólarlagsins, þar sem hann þarf að
glíma við sporðdrekamenn tilverunnar og
sigrast á þeim. Þetta gerist samkvæmt gildri
venju á einstigi og í myrkviði. Svo mörg
og glögg tákn era þarna til viðmiðunar að
fátt fer milli mála um þessa lausn (k. 55-62)
Launkristið Táknmál
Kristnar launhelgar vörðuðu mjög tákn
mál skírnarinnar að fornu. Það var er ég
var að kynna mér þessi efni (vegna bókar-
innar um kirkju Péturs í Skálaholti), að ég
rakst einmitt á táknin mjólk og salt. Þessi
frásögn varðar eilífa lífið og endurlausnina
fýrir mátt krossins. En hún varðar einnig
fullkomna umbreytingu („transfiguration")
iess lífs sem vekur líkamann til æðra eðlis.
Sá er leyndardómur skímarinnar: hin eilífa
barátta milli ljóss og myrkurs er lýkur með
sigri ljóssins: þá er lærisveinninn hefur kom-
ist í höfn innan sýnilegrar veraldar (og þá
væntanlega gert sér stöðu sína ljósa) en
heldur samt áfram vegferðinni allt til loka.
Eftir vakninguna ber hann í sálu sér innsigl-
ið sem opnar allar götur veraldar á leið
hans til himna; en þrátt fyrir það er ganga
hans enn vörðuð djöflum og illum öndum.
Förin til Vermalands fjallar einmitt um þess
háttar óvini — og Eglu lýkur ekki þarna —
enn eru eftir glímur við ina óæðri náttúra,
svo sem dráp barna og þræla, landamerkja-
irætur, og þess er Egill hyggst strá silfri
Aðalsteins konungs yfir þingheim svo að
bardagi megi af hljótast. Þetta ástand nefn-
ir Hugo Rahner, sem hér er vitnað til,
„leyndardóm millistigsins“ („mystery of the
interim"). Maðurinn er vaknaður til vitund-
ar, en ekki kominn í hinztu höfn. En inn
mikli bardagi í Vermalandsför Egils varð
einmitt er hann hvarf aftur til vesturs, í átt
að landi sólarlagsins, þar sem hliðið stóð
til undirheima. Samkvæmt kristnu táknmáli
kemur Kristur, konungur ljóssins, úr austri
eins og sólin, með uppljómun skírnarinnar
(Egill var prímsigndur). Rahner snertir að
sjálfsögðu ekki á Egils sögu, en telur mikill-
ar rannsóknar þörf á grandvallar-spekinni;
fom kristni felur í sér ýmislegt grískt efni,
sem vér skiljum varla nú, en varðar notkun
táknmáls í launhelgunum. Við þetta ber því
reyndar að auka, að nútímamenn skilja varla
margt í launhelgum fomaldar og miðalda
lengur; flestar kirkjudeildir eru viknar langt
frá vegi þessarar tegundar útlistunar. En
þama er það sem Rahner minnist á: mjólk
og salt. I þessum flokki tákna er fólgin
hugmynd Satans er býr lengst í vestri; mjólk
og hunang sem fæða lærisveinsins; og tákn
saltsins. (Hugo Rahner, í „The Mysteries",
ed. by Joseph Campbell, Bollingen Series
XXX, volúme 2, s. 398 o.áfr.)
Salt
í stuttri Lesbókargrein er ekki unnt að
fullkanna dýpt þessa efnis; hins vegar er
reynt að kafa ýmsa sævi í ritinu um Péturs-
kirkjuna. Þess ber að gæta, að tákn mjólk-
ur og salts koma einmitt heim við stöðu
þeirra í allegóríu Eglu samkvæmt RÍM.
Verður vart á nákvæmari líking kosið. Það
merkir aftur, að sennilega hefur launkristinn
maður í Ólafsgildi séð fom kristin tákn
mjólkur og salts í atferli Þorgerðar, þá er
hún stuðlaði að yrking Sonatorreks forðum.
Hvað merkti SALT í slíkri hugmynda-
fræði? í „An Illustrated Encyclopaedia of
Traditional Symbols" eftir J.G. Cooper
(Thames and Hudson 1978) segir svo um
SALT: „Líf, ódauðleiki ...; vísdómur og
þekking (sal sapientiae); sálin“. Þá segir
einnig svo að í alkemíu miðalda merki salt
það að maður skilji hvað er rétt, gerir sjálf-
um sér eitthvað ljóst („Rectification; clarific-
ation“). Auk þess er það talið merkja hinn
„fasta tening“, sem eimitt var eitt helzta
tákn íslendinga samkvæmt RÍM. Þetta
merkir (eins og hérlendis) jarðneskt eðli,
en því við aukið, að líkaminn sameini and-
ann og sálina. Þá er því og við bætt, að
salt sé ekki einungis hinn efnislegi líkami
heldur og „astral“-líkaminn, þ.e. hinn æðri
andlegi líkami. Einnig er svo sagt, að í salti
hafi verið fólgið það efni sem gerði það að
verkum að órólegur andi stilltist eða „festist".
Hjalti Skeggjason mælti, er Runólfur í
Dai var skírður: „gömlum kennum vér nú
goðanum að geifla á saltinu". Þetta vísar
til þeirrar venju í kristninni að láta þá sem
skírast bergja á salti. Sá sem við skím tók
„skyldi læra að hreinsa sig af syndum, varð-
veita trú sína lifandi og fjöruga, en ekki
láta hana deyfast eða fyrnast“, segir útgef-
andi Biskupasagna (Khöfn 1858, s. 25).
Hér er í stuttu máli getið mikillar náttúru.
Mjólkin
En hvað merkir þá MJÓLK á slíku tákn-
máli? Sama Alfræðibók tákna gefur þá skýr-
ingu á mjólk, að „Mjólk frá móðurgyðjunni
sé fæða guða, guðleg næring“. Sem fæða
fyrir hina nýfæddu sé það notað á innvígslu-
hátíðum sem „tákn um endurfæðingu“. Þá
er mjólk jafnframt tákn um fjölskyldubönd-
in. En þegar notað er í seremóníum merkir
það vökva sem gefur líf. Sérstök kristin
merking er gefin svo: „Orðið („the Logos“);
himnesk mjólk innar mystisku brúðar, kirkj-
unnar; mjólk er einnig sá einfaldi lærdómur
sem gefin er nýsveininum fyrir innvígsluna
og vín sakramentisins." Einnig er sagt að
mjólkurfatan, muletra, merki andlega nær-
ingu Krists og kirkjunnar.
Hér er stiklað á stóru og aðeins dregið
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. NÖ\?EMBER 1995 5