Lesbók Morgunblaðsins - 01.06.1996, Blaðsíða 7

fræðing. Þá má telja handrit, sem ókunnugt
er hver hafi ritað, svo sem eina galdrakver-
ið á skinni, sem safnið hefur nokkru sinni
eignast, einnig margar uppskriftir af fornum
ritum, þar með talið af íslendinga-, kon-
unga- og biskupasögum, sem og Stjórn, sem
er brot af þýðingum og útleggingum úr
Gamla testamentinu, er eiga rætur allt aft-
ur á 13. öld — þannig að tengd er saman
fortíð og nútíð á táknrænan hátt í rituðu
máli í þessu handritasafni.
Handritasafn Landsbókasafns jókst
smám saman með gjöfum eða kaupum frá
ýmsu fólki. Bættust við það margs kyns
sagnahandrit, bæði uppskriftir fornra sagna
og stðari tíma sagna, sem margar voru
frumsamdar af landsmönnum eða þýddar
úr dönsku eða öðrum tungum grannþjóð-
anna. Var efni þeirra gjarnan af riddurum
og göfugum frúm eða með sviplíkum ævin-
týraminnum. Þá skiluðu sér svo margar rím-
ur, að vart verður komið á tölu, þar sem
notað var sams konar skáldskaparefni. Hafa
þær varðveist í fleiri uppskriftum en nokk-
urt annað efni frá liðnum öldum. Ekki verð-
ur annað séð en þessi efniviður hinna fjar-
lægu ævintýraheima hafi verið ótrúlega vin-
sæl afþreying í fásinni og harðri lífsbaráttu
hér úti við nyrsta haf.
Árið 1879 voru fest kaup á handritasafni
Jóns Sigurðssonar forseta,
alls skráð 1.342 handrita-
númer. Voru þar á meðal
flest handrit Jóns sjálfs og
einnig mörg önnur, sem
ómetanleg eru fyrir íslenska
menningarsögu. Þarna er
m.a. að finna þá bók, sem
jafnan er talin einn mesti
dýrgripur, sem varðveittur
er í Landsbókasafni, þ.e.a.s.
eiginhandarrit séra Hall-
gríms Péturssonar að Passíu-
sálmunum, er hann sendi
Ragnheiði Brynjólfsdóttur
biskups Sveinssonar að gjöf
í maímánuði 1661. Mun rétt
að minnast Jiér upphafsorða
skáldsins í formála til lesar-
ans: „Það verður dýrast, sem
lengi hefur geymt verið ..."
Fram til ársins 1882 voru
opinber skjöl einnig varðveitt
meðal handrita í Landsbókasafni, en voru
þá skilin frá og stofnað Landsskjalasafn,
er nú ber nafnið Þjóðskjalasafn. í upphafi
nýrrar aldar, árið 1901, festi Landsbókasafn
kaup á handritasafni Hins íslenska bók-
menntafélags. Eru það 1.610 bindi úr safni
Hafnardeildar og 289 úr safni Reykjavíkur-
deildar eða tæplega 2.000 númer. Meðal
merkra handrita í þessu safni má nefna
sýslu- og sóknalýsingar, er Hafnardeild
stofnaði til, að tillögu Jónasar Hallgrímsson-
ar skálds, vegna fyrirhugaðrar íslandslýs-
ingar. Þá er að geta kvæðahandrita Jónasar
sjálfs og fleiri skálda frá fyrri tíð. í handrita-
deild er fátt heilla eða heillegra skinnbóka.
Þær er að finna í Stofnunum Árna Magnús-
sonar hér heima og í Kaupmannahöfn, þar
sem varðveitt er mest af eldri hluta hins
íslenska handritaarfs. í deildinni má þó sjá
nokkuð á annað hundrað skinnblaða. Eru
hin elstu þeirra að líkindum jafnvel elsta
ritað mál, sem varðveist hefur hér á landi,
þ.e. nótnablöð úr tíðasöng með svokölluðum
naumum, sem gætu verið frá því um 1100.
Hafa flest þessara blaða verið notuð sem
bókarkápur utan um yngri handrit og eru
því illa farin og torlæsileg. Þá er að nefna
Kringlublaðið svokallaða frá um 1260, eina
blaðið, sem til er úr samnefndu handriti af
Heimskringlu Snorra Sturlusonar, er brann
í Árnasafni í Kaupmannahöfn 1728. Þetta
blað var í Konungsbókhlöðu í Stokkhólmi
og færði Carl XVI. Gustav konungur ís-
lensku þjóðinni það að gjöf árið 1975. Fjöldi
pappírshandrita jókst eftir því sem nær dró
nútímanum og rnargfaldaðist á 18. og enn
frekar á 19. öld. I handritadeild er að finna
langmest af rituðum arfi þessa tímabils.
Enn bættust við handrit fjölmargra skálda
eða rithöfunda og alls konar fræðimanna,
þjóðsögur og sagnir, sem og önnur einka-
gögn fólks af öllum stéttum, s.s. ræðusöfn
presta, æviminningar og ættartölur,
dagbækur, sendibréf og gjörðabækur félaga
eða samtaka, sem verið var að koma á fót,
einkum á síðari hluta þessa tímabils — að
ónefndum nótnahandritum tónskálda,
Sveinbjarnar Sveinbjörnssonar og annarra
af ýngri kynslóðinni.
Til viðbótar við það, sem á undan er nefnt,
skal minnt á hlut Vestur-íslendinga í varð-
veislu þjóðararfsins, en þaðan hafa m.a.
borist handrit skáldanna Stephans G. Step-
hanssonar og Guttorms J. Guttormssonar.
Einnig hafa verið afhent heil söfn hingað
heim, er fylgdu með í búslóð útflytjendanna
yfir hafið, til dæmis frá Sigmundi Matthías-
syni Long, er arfleiddi Landsbókasafn að
TIL HÆGRhSkarphéðinn Njálsson, mynd Sölva Helgasonar frá um 1860, sem
varðveitt er í handritadeildinni (Lbs 937 800). Til vinstri:Snorri Sturluson,
eins og Daði fróði Níelsson hugsaði sér hann í Edduuppskrift sinni frá 1833
(Lbs 1475 800).
„GRÁSKINNA“ Gísla Konráðssonar frá því um
miðja 19. öld, í sauðskinnskápu (Lbs 1293 4to).
Margur hefur sótt þjóðlegan fróðleik í fræði Gísla,
en seint munu öll kurl þar verða
komin til grafar.
ÆGISHJÁLMUR, ígaldrakveri frá
um 1660 (Lbs 143 800).
handritasafni sínu, alls 130 bindum árið
1924. Og enn eru að berast handrit frá
Vesturheimi. Á síðasta ári sendi t.d. Gytha
M. Rupp safninu annál forföður síns, séra
Sigurðar Sívertsen á Útskálum, frá
1831-68, en nú var svo komið, að hvorki
hún né aðrir lifandi afkomendur gátu lesið
íslenskuna. Vitnar þetta á hinn bóginn um
þann hug sem hún ber til lands forfeðranna.
Árið 1902 eignaðist Landsbókasafn hand-
rit Flateyjarfélagsins, að meginstofni rit og
uppskriftir Gísla Konráðssonar fræðimanns.
Á hann reyndar stærstan hlut einstakra
manna í handritadeild. Næstur Gísla kemur
Sighvatur Grímsson Borgfirðingur, er sá
um útgáfu á sjálfsævisögu hans. Þar er
þannig lýst þránni „til fróðleiks og skrifta":
„Gísli fýstist mjög að Iæra að skrifa; bjó
hann sér til blek úr steinkolum, sem hann
neri í vatni á tindisk og hafði í fjárhúsum
... Gísli nam að lesa skrift og pára nokkuð,
en mjög hélt móðir hans þeim til tóvinnu,
og vann Gísli hana jafnan nauðugur. En
af því móður hans þótti mjög gaman að
sögum og rímum, þá freistaði Gísli að út-
vega þær og frelsaði sig með því við tóvinn-
una, þótt hann væri raddstirður.“ í viðbæti
við ævisöguna segir Sighvatur um vin sinn,
Gísla, að hann hafi brúkað fjaðurpenna til
85 ára aldurs, eða þar til árið 1872, „en
þá tók hann gleraugun af sér, er hann skar
pennann, svo var sjónin skörp; en jafnan
þvoði hann augun með brennivíni og sagð-
ist hafa gjört það um langan tíma aldurs
vörslustað í handritadeild. — Enginn skyldi
ætla, að allur sá fjöldi fólks sé gleymdur,
sem ekki er nefndur hér á undan en trúað
hefur Landsbókasafni fyrir rituðu efni í
hálfa aðra öld, allt fram á þennan dag.
Nöfn nánast hvers einasta manns má góðu
heilli lesa í prentuðum skrám safnsins, sem
nú skal nánar getið.
Stofnrit að handritaskrám Landsbóka-
safns kom út í þremur bindum á árunum
1918-37. Efnið er fyrst og fremst handrita-
lýsingar, þ.e. lýst er bæði ytri gerð og efni
hvers handrits, auk efnis- og nafnaskráa.
Einnig kemur fram ferill handritanna og
er þar getið allra þeirra, sem þau hafa af-
hent, gefið eða selt, eða koma í því sam-
bandi á einhvern hátt við sögu. Er öll þessi
skráning mjög tímafrekt nákvæmnisverk.
Fyrsta viðbótarbindi eða aukabindi, eins og
það er nefnt, var gefið út 1947 og voru
bæði stofnskrárnar og umrætt aukabindi
samið af Páli Eggert Olasyni. Annað auka-
bindi annaðist Lárus H. Blöndal og var það
prentað 1959. Því fylgdi skrá um skinnblöð
í safninu eftir Jakob Benediktsson. Þriðja
aukabindi sá Lárus einnig um, ásamt Grími
M. Helgasyni, og var það fullbúið 1970.
Fjórða aukabindi, sem kemur nú út á 150
ára afmælisdegi safnsins, 5. júní, sá Grímur
um og eftir hans dag sá sem ritar þessi
orð. Aðrir, sem unnið hafa að
þessu bindi í lengri eða
skemmri tíma, eru núverandi
starfsmenn handritadeildar,
Eiríkur Þormóðsson, Kári
Bjarnason og Sjöfn Kristjáns-
dóttir, auk Nönnu Ólafsdóttur,
en hún lést, fyrir nokkrum
árum. Eru nú handritanúmer
safnsins orðin tæplega 14.000,
þótt handritaforðinn sé snöggt-
um meiri, og hinar prentuðu
skrár rösklega 2.700 blaðsíður.
Margt hefur verið gefið út
■af því efni, sem varðveitt er í
handritadeild. Landsbókasafn
hefur þó aldrei sjálft staðið
NÓTNASETNING Sveinbjarnar Sveinbjörnssonar fyrjr handritaútgáfum, þótt
úr þjóðsöngnum eftir Matthías Jochumsson. Hann
var fyrst sunginn á þjóðhátíðinni 1874
(Lbs 627 fol).
A 5;tíÞv.<j
4-------------- „ H w' w < n

f '"ÍícTra’^ví
| 4*.j-\r^x==:
.. .. -Tiri—Z r

I

s

'i,—w „«
' , P V t*' T ) 1--
vic>, cv n nvK
tiUOÍKtn Aitjyrav VovUAúff, wijr.n
pfn Á2?Qtv ti*WVC
nujtt vovurUj^uí tain Vsit rncvVnp
i tnlfl Iím Si*v. rtrt -
luÁírS
p,i
SÍÐA ÚR kvæðabók séra Ólafs Jóns-
sonará Söndum íDýrafirði, sem
sera Hjalti Þorsteinsson í Vatnsfirði
ritaðiárið 1693 (ÍB 70 470).
síns ...“ Mörg voru þjóðráð fundin til að
reyna að halda sem bestri sjón, enda ekki
vanþörf á fyrir fræðimenn, sem rýndu í
fornar, óhreinar og illlæsilegar skræður, oft
við dauft ljós í dimmum húsakynnum. Víst
er einnig að þjóðin á nokkuð að þakka góðri
sjón Sighvats Borgfirðings. Mesta verk hans
og að líkindum einnig handritadeildar er
Prestaævir I 22 þykkum bindum, samtals
um 14.300 blaðsíður.
Hér hefur verið stiklað á stóru um sögu
handritadeildar fram á þessa öld og það
efni, sem þar er varðveitt. Fáeinir menn
hafa verið nafngreindir, sumir langskóla-
gengnir í bóklegum fræðum en aðrir sjálf-
menntaðir í lífsins skóla, sem fulltrúar alls
þess fjölda, er lagt hefur sinn skerf til þess
hluta íslenskrar bókmenningar, sem hérna
er haldið til liaga. Ef til vill hefði mátt geta
um fleiri nöfn, ekki síst frá síðari árum, en
það er ekki gert vegna þess úr hve vöndu
er að ráða hverjum eigi að sleppa eða hvetja
skuli helst nefna. Þó skal gerð sú undantekn-
ing að tilgreina fjóra menn, þar af eina
konu, en heita má að varðveittur sé allur
afrakstur ritstarfa þeirra um ævina innan
veggja safnsins. Eru það Finnbogi Bernód-
usson sjómaður í Bolungarvík, er hélt
dagbækur frá 1914 til 1980, Elka Björns-
dóttir verkakona í Reykjavík og rithöfund-
arnir Þórbergur Þórðarson og Halldór Lax-
ness, er báðir hafa kosið handritum sínum
starfsfólk deildarinnar hafi
meðal annarra komið þar að
verki. Gott samband hefur
jafnan verið við útgefendur
þessa efnis, svo sem Árna-
stofnanimar á síðari árum.
Ef draga á saman í sem styst mál yfirlit
um það efni, sem varðveitt er í geymslu-
hvelfingu handritadeildar, má orða það svo,
að þar sé að finna andlegan og veraldlegan
skáldskap, bæði í bundnu og óbundnu máli
að fornu og nýju — einkum þó frá 18. öld
og siðar — sem og þjóðlegan fróðleik eða
þjóðsagnir af ýmsu tagi, prédikanir og bæn-
ir, lækningaráð, heimspeki og enn fleiri
lærdómsiðkanir, ættartölur, endurminning-
ar eða frásagnir, dagbækur og sendibréf,
að viðbættu tónlistar- eða nótnaefni og
handdregnum myndum og kortum, jafn-
framt ýmsum gögnum félaga eða samtaka,
sem hvaðeina er ómetanlegt til rannsókna
á islenskri menningarsögu, hvort heldur
varðar allt landið, einstaka landshluta, hér-
uð, sveitir og bæi eða einstaklinga.
Handritasafninu var í upphafi komið fyr-
ir í húsakynnum Landsbókasafns á Dóm-
kirkjuloftinu, fylgdi því siðan yfir í Alþingis-
húsið og loks í Safnahúsið við Hverfisgötu,
néma á síðari heimsstyrjaldarárunum, þegar
það var flutt að Flúðum í öryggisskyhi. í
Safnahúsinu fékk safnið sérstakan sal árið
1962. Varð það þá um leið sérstök deild í
safninu — handritadeild. Þessi deild er nú
hluti hinnar nýju stofnunar Landsbókasafns
íslands, Háskólabókasafns í Þjóðarbók-
hlöðu, þar sem þessum ómetanlega
þjóðararfi er betur fyrir komið og við
meira öryggi en nokkru sinni áður í sög-
unni.
Öllu því fólki, sem komið hefur og koma
mun við sögu handritadeildar í tengslum
við varðveislu skriflegi-a handritagagna,
verður seint fullþakkað, því enginn veit fyr-
irfram, hvaða heimildir geta komið að notum
við hinar margvíslegu fortíðarrannsóknir,
sem stundaðar eru bæði af langskólagengn-
um og öðrum fræðimönnum hér á landi.
Jafnvel smæstu efnisatriði geta varpað mik-
ilvægu ljósi á stærstu viðfangsefni. — Og
enn í dag er fólk beðið um að fleygja ekki
neinu handritakyns, heldur hafa samband
við deildina, ef það hefur eitthvað af slíkum
toga í fórum sínum. Skal í því sambandi á
það minnt, að útgáfuréttur á þessu efni
færist á engan hátt til deildarinnar og höf-
undar eða afhendingaraðilar mega leggja
kvaðir á sín gögn, hvað varðar umgengni
eða lán á handritunum til lestrar eða upp-
skrifta á lestrarsal. Þar fer allt samkvæmt
landslögum.
Höfundurinn starfar á handritadeild
Landsbókasafnsins.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. JÚNÍ1996 7