Lesbók Morgunblaðsins - 06.07.1996, Blaðsíða 8
Tóbaksneysla var útbreidd
í Nýjg heiminum þegar Kól-
umbus og hans menn komu
þangaó. Þó lióu 100 ór þar
til Evrópumenn læróu af
Indíónum aó reykjg tóbak.
Þgó var þó talió flestrg
meina bót. Til íslands barst
só sióur aó nota tóbak um
miója 1 7. öld og virÓist Jón
Indíafari hafg oróió fyrstur
landsmanna til þess.
Tóbak er sannarlega snar þáttur
í lífi fjölda fólks. Flestir byija
að reykja þegar á unga aldri
og ástæðan er mjög oft sú að
langa til að „vera með“, vera
eins og allir hinir. Á seinni
árum hefur öðru hveiju verið reynt að snúa
þessu dæmi við og það hefur gengið eitt-
hvað um tíma, en þegar áróðrinum linnir
vill sækja í sama farið fljótlega aftur. Sam-
kvæmt nýjustu heimildum virðist tóbaks-
neyslan vera að aukast enn á ný, þrátt
fyrir haldgóða vitneskju um skaðsemi þess.
En hver skyldi vera saga tóbaksneyslunnar?
Tóbaksjurtin óx upphaflega í Ameríku
og víða í nýja heiminum. Álitið er að indíán-
ar í Ameríku hafí brennt tóbaksblöðum og
þefmiklum harpeis til vamar gegn mýflug-
um. Bál þessi komu auðvitað aðeins þeim
að gagni er við þau sátu. Hinir sem voru
á faraldsfæti tóku þá upp á að grípa log-
andi blöð og bera þau með sér og þegar
þeir þurftu að hafa hendur lausar má hugsa
sér að þeir hafí tekið það ráð að bera blöðin
í munni sér. Þannig hafí menn komist upp
á að sjúga reykinn að sér og eftir nokkur
skipti hafí þeim þótt bragðið gott.
Eitt af því fyrsta sem Kólumbus tók eft-
ir þegar hann steig á land í Ameríku var
að hinir innfæddu reyktu eitthvað sem þeir
nefndu tóbak. Tóbaksneysla var mjög út-
breidd í nýja heiminum, nokkrir reyktu
vindla, aðrir pípur, sumir tóku í nefíð eða
í vörina, rétt eins og gerist nú á tímum.
Þó liðu hundrað ár þar til Evrópumenn
lærðu af indíánum að reykja tóbak. En
þegar þeir komust upp á lagið breiddist
tóbaksnotkunin óðfluga út. Spænskir sjó-
menn fluttu fyrst tóbak til Spánar. Frá
Flórída var tóbak flutt til Lissabon árið
1558. Franski sendiherrann Jean Nicot var
í Lissabon um þetta leyti. Hann ræktaði
tóbak í garði sínum og læknaði með því
sár. Einnig þótti tóbakið gott meðal gegn
tannpínu, höfuðverk, stífkrampa, krabba-
meini og fleiru. Þá taldi Nicot sig hafa tek-
ið eftir því að fólk sem notaði tóbak væri
hlýðnara og auðsveipara en þeir sem ekki
notuðu það. Hvatti hann Karínu af Medici,
sem þá stjómaði Frakklandi, til að koma
sem flestum þegnum sínum á að neyta tób-
aks. Sú var ekki sein á sér að notfæra sér
þessa vitneskju, enda voru þegnar hennar
með baldnara móti um þær mundir. Hirð-
fólkið gekk á undan með fagurt fordæmi
og tók í nefíð allt hvað af tók og bráðlega
ruddi tóbaksnotkunin sér til rúms, ekki
aðeins í Frakklandi heldur um allan heim.
Til minningar um Nicot er tóbakseitrið nefnt
Nicotin.
Víða reyndu yfirvöld að hamla á móti
tóbaksnotkun. Mönnum var hótað dauða,
limlestingum og helvíti í því skyni. Sums
staðar töluðu menn um að bæta ellefta
boðorðinu við og átti það að banna tóbak-
snautn. Þegar ekki reyndist unnt að koma
á sérstöku boðorði heimfærðu menn það
undir sjötta boðorðið svo tóbaksnautn varð
hjónaskilnaðarsök. Þegar engar hótanir
dugðu til að koma í veg fyrir tóbaksnotkun
var tekið það ráð að tolla tóbakið. Konung-
ar leigðu tóbaksverslunina og gaf það af
sér ógrynni fjár. Sjómenn reyktu helst pípu
og hvar sem fley þeirra báru þá að landi
voru þeir viljugir til að kenna fákænum
bændum og borgurum að brúka tóbak.
Sofnaöi út frá
tóbaksdrykkjunni
Til íslands barst sá siður að nota tóbak
um miðja 17. öld en árið 1615 hafa menn
fyrst sögur af að íslendingur hafí neytt
tóbaks. Var það Jón Ólafsson Indíafari.
Hann segir um þann atburð í Reisubók sinni:
„Einn maður var þar innan borðs Rúben
að nafni. Hann sá ég fyrst tóbak með hönd
hafa og hvert kvöld taka og þá list að læra
gjörðist minn tilsagnari.“ Þessu næst er
minnst á tóbak á Islandi í bréfi sem séra
Amgrímur Jónsson lærði ritar vini sínum
EFTIR GUÐRÚNU GUÐLAUGSDÓTTUR
Óla Worm í ágúst 1631. Árið 1650 er sagt
frá manni í Selárdal er vanrækti kirkjuna
á helgum dögum þá predikað var en lagðist
í tóbaksdrykkju um embættistímann. Hélt
hann þeim hætti þrátt fyrir áminningar
prestsins, þar til sunnudag 1650 að hann
sofnaði útfrá tóbaksdrykkjunni á kirkju-
veggnum og vaknaði aldrei þaðan af, lá svo
dauður þá út var gengið.
Fyrst eftir að tóbak tók að tíðkast á Is-
landi hefur það verið mjög sjaldgæft en
þeim mun meira hefur þótt til þess koma.
Menn sendu kunningjum sínum þumlung
af tóbaki að vinargjöf. Ymsir urðu til að
yrkja um tóbak ýmist til lofs eða lasts. í
ljóðmælum séra Stefáns Ólafssonar er vísan
Um tóbak.
Presta tóbak prísa ég rétt,
páfinn hefur það svo til sett,
að skyldi þessi skarpa rót
í öðrum vísum segir Stefán að neftóbak
sé gott við kvefi, hósta, mæði, munntóbak
við slími í munni og tannpínu. Hann full-
yrðir einnig að tóbak sé gott við heila-
veiki, bijóstmæði, vatnssýki, blóðnösum
og kvefi.
Árið 1810 kom hingað til íslands vís-
indaleiðangur breskra fræðimanna. Einn
af leiðangursmönnunum var ungur læknir,
Henry Holland að nafni. Hann ritaði bók
um ferðalag sitt og þar segir hann frá því
er hann og þeir félagar komu að Eyvindar-
múla í Fljótshlíð og voru viðstaddir þar
guðsþjónustu. „Við gengum inn í kirkjuna
nokkru eftir að guðsþjónustan hófst, með-
an presturinn var enn að tóna. Hann benti
okkur að ganga innar og taka okkur sæti
í kórnum til hliðar við altarið. Rétt þegar
við vorum sestir, meðan hann enn söng
messuna, réttir hann að mér myndarlegar
tóbaksdósir og benti mér að taka í nefið,
eins og hann sjálfur gerði með sýnilegri
ánægju. Ekki var það þó eina aukagetan
sem hann hafði að sinna með guðsþjón-
NÚKANNÉG
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6.JÚLÍ 1996