Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1997, Blaðsíða 4
UNNAR Gunnarsson
(1889-1975) hóf
snemma á rithöfund-
arferli sínum að rita
skáldsögur um efni
tengt sögu íslands. Um
landnámið í Fóstbræð-
rum (1918), stofnun
Alþingis í Jörð (1933), kristnitökuna í Hvíta-
kristi (1934), hnignun réttarríkisins og upphaf
skálmaldar í Grámarmi (1936) og siðaskiptin
í Jóni Arasyni (1930). Þennan flokk sagna
nefndi Gunnar „Landnám" og átti hann að
verða tólf bækur en svo varð aldrei. Tilgangur-
inn var að segja tilurðar- og þroskasögu þjóðar.
I þessum sögum leitast Gunnar við að lýsa
hugmyndaheimi og lífsviðhorfum fornmanna.
Í þeirri viðleitni sinni virðist hann hafa stuðst
að verulegu leyti við kenningar danska fjöl-
fræðingsins Vilhelms Gronbechs (1873-1948)
um lífshætti og heimsmynd norrænna manna
til foma. Kenningar sínar birti Gronbech í rit-
inu Vor Folkeæt i Oldtiden sem kom út í fjór-
um bindum á árunum 1909-1912. Þetta rit
átti Gunnar Gunnarsson í bókasafni sínu og
hafði að eigin sögn lesið.1
í danskri bókmenntasögu er Gronbech sagð-
ur hafa tekið við hlutverki Brandesar sem
lærifaðir skálda á fyrri hluta 20. aldar og
hafa haft mikil áhrif sem slíkur. Gronbech
hvatti til uppgjörs við vísinda- og skynsemis-
hyggju, sem hann taldi hafa valdið ráðaleysi
og klofningi manneskjunnar, og vildi hverfa
aftur til einhyggjunar sem hann fann í hugsun
og menningu frá forhellenískum tíma og síðar
miðaldamanna og evangelista. Hug-
myndafræði hans var þannig mjög
mörkuð af einingarþrá og heildar-
hyggju; eining átti að ríkja meðal
manna, innra sem ytra, en menn og
náttúra voru ein heild. Gronbech var
mótfallinn tiivistarhyggju Kierkeg-
aards en gekk engu að síður út frá
verkum hans í mörgu. Þeir áttu það
til að mynda sammerkt að hafa miklar
efasemdir um hina borgaralegu sið-
menningu.2
Kenningar Gronbechs í Vor Folkeæt
i Oldtiden eru allnýstárlegar og féllu
á sínum tíma ekki vel að hugmyndum
fræðimanna um heimsskoðun nor-
rænna manna til foma sem gerðu lítið
úr dulhyggju og hvers konar forn-
eskju. Svo virðist sem Gronbech hafí
lengstum verið utanveltu í umræðunni
um fomnorrænar bókmenntir sem
hann byggir kenningar sínar á. Eftir
því sem best verður séð er hvergi vitn-
að til hans í ritum eldri fræðimanna,
svo sem Sigurðar Nordals, Björns M.
Ólsen og Einars Ólafs Sveinssonar.
Hugmyndir Gronbechs voru ekki „inn-
an sannleikans" í orðræðu norrænu-
fræðanna langt fram eftir 20. öldinni;
þær samræmdust með öðrum orðum
ekki hefðinni og var því hafnað.
Hér verður fjallað um nokkra hug-
myndalega þætti í Jörð með hliðsjón
af kenningum Gronbechs. Jörð er sjálf-
stætt framhald af sögu fóstbræðra,
fyrstu landnemanna. Hún er fyrst og
fremst saga Þorsteins Ingólfssonar og
baráttu hans fyrir að koma á lögum
og rétti í hinu nýnumda landi þar sem
sundurleitur hópur heiðingja og kris-
tinna, víkinga og friðelskandi búand-
manna býr. Sá hópur sameinast um
síðir innan vébanda eins þings, Alþing-
is, sem öðru fremur gerir hann að þjóð.
Jafnframt er hún saga um samskipti .
manna innan sterkra banda ættar-
tengsla og um sambúð manns og nátt-
úru, manns og jarðar.
MaAur og |8rA
í skáidsögunni Jörð eru maður og
jörð eitt, ein lífræn heild; þannig skynja
persónur sig fremur sem hluta af nátt-
úrunni en drottnara hennar. Jörðin er
lifandi, hefur sál; hún talar til manna
í táknum og fyrirboðum. Hún er upp-
hafíð og endirinn, móðir alls lífs í dauða
sem í fæðingu en „mild er hún ekki,
móðir vor, þeim sem afrækja hana“,
eins og segir í sögunni.3 Hún refsar
þeim sem þjónar henni ekki af heilum
bug, „spýr honum frá sér“ (192).
I öðrum hluta Vor Folkeæt i Oldtid-
en, Midgárd og Menneskelivet, íjallar Vilhelm
Gronbeeh nokkuð um slíkt samband manns
og náttúru í fomöld. Hann segir að maður og
iand hafí verið eitt; að maðurinn hafí upplifað
sjálfan sig í gegnum náttúruna, samsamað sig
henni þannig að ef einhver umskipti urðu í
náttúrunni hafí þau um leið kallað fram breyt-
ingu í sálarlífi mannsins. En Gronbech segir
jafnframt að í krafti vísdóms síns hafí maður-
inn getað haft vald á náttúrunni. Maður sem
þekkti innsta eðli náttúrunnar gat nýtt hana
og ort til góðs þótt hún væri ill eða sýkt.
Maðurinn gat tileinkað sér innsta eðli náttúr-
unnar með því að eta eða bera á sér hluta
HINN FORNIARFURIVERKUM
GUNNARS GUNNARSSONAR
EFTIR ÞRÖST HELGASON
í þessari grein er fjgllaó um nokkur grunnþemu í
höfundarverki Gunnars Gunnarssonar. Skáldsagan
Jörö er höfó til hliósjónar en í henni ber hvaó mest
á miklum áhrifavaldi í verkum Gunnars, danska
fjölfræðingnum Vilhelm Granbech sem ritaði
merkileg rit um heimsmynd og lifnaðarhætti
norrænna manna til forna.
vera árstíðimar hver af annarri, vera
tíminn, - sá sem nú er, og jafnframt sá,
sem liðinn er og ókominn. Vera allt, og
vera það allt í einu, nú og hér. Hvítabjöm-
inn nasar í átt þangað, sem húsbóndi hans
dansar, rís seinlega á fætur. Eftir stundar-
korn dansar hann einnig. .. Þrasi hefur
lokið dansi sínum; nú hreyfir hann sig
naumast, stendur aðeins, tekur dýfur;
heimtir sjálfan sig aftur. Hvítabjörninn
stendur nú einnig kyrr, hreyfír aðeins höf-
uðið. Svo ganga þeir skyndilega á brott.
Ganga heim í tjald Þrasa. Þar leggjast
þeir til svefns, sofna á svipstundu. Þeir
liggja hvor í annars örmum, dýrið og mað-
urinn (70).
Maðurinn getur bundið sig sál náttúrunnar
og gert hana ábyrga með sér í gjörðum sínum,
segir Gronbech, en friður verður ekki á milli
þeirra nema maðurinn blandi geði við náttúr-
una í bókstaflegum skilningi, þau verði eitt
og hið sama (sama, bls. 59). Þrasi lifir einmitt
í þvílíkum friði við náttúruna og skógardansinn
er leið hans til að blanda geði við hana.
GUNNAR Gunnarsson.
Ljósmynd/Ólafur K. Magnússon
hennar; vilji og sál náttúrunnar varð þá manns-
ins. Hann gat einnig tileinkað sér eðli dýrs
með því að iíkja eftir limaburði og háttalagi
þess, þannig eignaði hann sér sál dýrsins og
gat stjómað því innan frá að eigin vilja1.
I Jörð má sjá nokkur dæmi um slíkt vald
mannsins yfír náttúrunni. Iðulega er það tengt
gjömingum og göldmm að einhveiju leyti.
Þannig er því til að mynda farið um Rost-
ungana svokölluðu, Steinunni gömlu og syni
hennar þijá, sem fanga fugl með bemm greip-
um sínum og neyta ekki annarra örva en augna
sinna. Jafnvel getur gengið svo langt „að físk-
urinn elti þá á land, þegar ekki verður meira
á fleytuna tyllt“ (41)! Svipaðar kynjasögur
ganga af Molda-mönnum úr Grindavík en
Hafur-Björn Moida-Gnúpsson hefur þar gert
félag við bjargbúa, sem aðstoðar hann við bú-
og veiðiskap, og fjölda annarra landvætta (40).
Kenningar Gronbechs speglast þó ef ti! vill
best í skógardansi Þrasa sem í fullkominni
sátt og samhljóman við náttúmna býr með
hvítabimi sínum í skógum nokkrum sem hann
er kenndur við:
En nú vil ég dansa skógardansinn, segir
Þrasi og stendur upp, gengur að bálinu og
tekur nú að vera tré, vera eldur, grænn
eldur, gróðureldur, vera nótt og dagur,
Einstaklings- og
heildarhyggja
„Vér emm synir Jarðar!“, segir
Ingólfur við son sinn Özurr og enn-
fremur: „Trú aldrei nokkram manni,
sem treður Jörðina sem saur, -
hversu hátt sem hann annars kann
að beina augum sínum, sonur. Óðinn
faðmaði hana og faðmar hana enn.
Hún er þunguð af náð hans!“ (25).
Amarhválsbændur lifa í nánu sam-
bandi við jörðina, þjóna henni auð-
mjúklega og tilbiðja í trú sinni. En
þeir gegna ákveðnu hlutverki. Þeir
em „fyrst og fremst hermenn friðar-
ins og réttarins undir himninum"
(24), eins og Ingólfur segir. Þetta
hlutverk sitt rækja þeir bundnir bæði
trúarsannfæringu sinni og ættar-
böndum; sem óverðugir þjónar hinna
göfugu goða (66) gegna þeir hlut-
verki ættarinnar: „Það er ævistarf
föður síns, sem hann heldur hér
áfram, það og ekkert annað“ (122).
Talsvert hefur verið ritað um það
hvenær á miðöldum maðurinn öðlað-
ist einstaklingsvitund. Granbech telur
að heildarhyggja hafí verið afar rík
í lífsskoðun norrænna manna til
forna, andstætt einstaklingshyggju
nútímans.6 (Hér ber að hafa í huga
að Gronbech studdist við fombók-
menntirnar í kenningum sínum, eink-
um Eddukvæði en einnig sögumar.)
M.I. Steblin-Kamenskij er á svipaðri
skoðun í bók sinni, Heimur ísland-
ingasagna, en hann telur manninn
ekki birtast sem einstakling í íslend-
ingasögunum: „Áhugi á einstaklingm
um sjálfum var ekki fyrir hendi“.6 í
grein sinni, „Did the Twelfth Century
Discover the Individual?", heldur
C.W. Bynum því hins vegar fram að
einstaklingurinn eða öllu heldur sjálf-
ið hafí verið (endur-)uppgötvað um
og eftir 1050, þá hafi áhugi á sálar-
lífi mannsins aukist til muna en um
það bil sjö öldum fyrr hafði Ágústín-
us kirkjufaðir skoðað sinn innri mann
í sjálfsævisögu. Um 1050 tóku menn
hins vegar jafnframt að vera sér
meðvitandi um hina ýmsu hópa og
félög sem þeir mynduðu og hlutverka-
skiptingu innan þeirra, segir Bynum.
Þessa sjást til dæmis merki í myndun
trúarfylkinga af ýmsu tagi.’
í Jörð em persónur bundnar hver
annarri traustum en stundum óljósum
böndum heildarhyggjunnar sem birt-
ist hvað skýrast í sterkum ættar-
tengslum. En það kemur og þráfald-
lega fram að Þorsteinn á í innri bar-
áttu við sjálfsku sína, í honum togast á ein-
staklingshyggja og heildahyggja. Hann verður
að „gleyma sínum eigin erfiðleikum; láta sem
þeir séu ekki til“ (49) til að geta unnið að
málum þjóðarinnar í heild og sameinað hana;
eigingirnin má ekki taka yfír í sál hans og
slæva dómgreindina (51).
Heildarhyggjan er þó iðulega sérdrægninni
yfírsterkari og nær raunar út yfír ættartengsl-
in. Amarhválsfeðgar fínna til samkenndar með
þjóðinni allri sem endurspeglast skýrlega í
hugsjón þeirra um að sameina hana í friði að
einum lögum, einu allsheijarþingi, heiðna sem
kristna.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 8. FEBRÚAR 1997