Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.1997, Blaðsíða 6

MICHAEL Ondaatje hafði að eigin
sögn aldrei hugleitt að verða
rithöfundur fyrr en hann kom
til Kanada, þá 19 ára gamall,
til að leggja stund á ensku og
enskar bókmenntir við Bishop-háskólann í
Lennoxville í Quebec. Hann hafði þá frá níu
ára aldri búið með móður sinni og systkinum
í London en þangað kom hann frá Colombo
á Ceylon eftir að foreldrar hans skildu. Þótt
hann sé nú orðinn kanadískur ríkisborgari
og hafi alið aldur sinn nær allan í gráma
Lundúna og kulda Tor-
onto er óhætt að segja
að uppruni hans í hita-
beltinu hafi aldrei sleppt
á honum tökum. Það eru
ekki hvað síst lýsingar á
óbærilegum hita og
óþolinu sem honum fylg-
ir sem gerir bækurnar
„í gegnum blóðbaðið"
(Coming Through
Slaughter) (1976) og
„Heildarverk Billy the
Kid“ (The Collected
Works of Billy the Kid) (1970) svo eftir-
minnilegar. Og eitt meginviðfangsefni
Ondaatje í „The English Patient“( 1992),
þjóðemið og tilgangsleysi þess sem útgangs-
punkts í mannlegum samskiptum, endur-
speglast ljóslega í blönduðum uppruna hans
sjálfs en fjölskylda hans er einn hrærigraut-
ur af tamílum, sínalesum, Englendingum
og Hollendingum. í minninga- og ferðabók-
inni „Ættarfylgjan" (Running in the Fam-
ily) (1982) segir hann t.a.m. frá því að þeg-
ar landstjórinn á Ceylon hafi innt móður-
bróður hans eftir því af hvaða þjóðerni hann
væri hefði hann svarað: „Það veit Guð einn.“
Eitthvað svipað þessu hefði aðalsöguhetjan
í „Enska sjúklingnum", greifínn Almásy vilj-
að svara þegar enskir hermenn taka hann
fastan fyrir að bera “skrýtið nafn“. Enda
er það ekki þjóðemið sem tengir saman
persónurnar í „Enska sjúklingnum" heldur
sameiginleg áhugamál, sameiginleg þekking
á evrópskri menningu og síðan náttúmlega
ástin, þessi meginkraftur sem brúar bilið á
milli kanadísk-franskrar hjúkranarkonu og
indversks sprengjuleitarmanns, og á milli
ungversks greifa og enskrar auðmannskonu.
Aiþjóólegur höfundur
Það má því hiklaust telja Ondaatje til
svokallaðra “eftirlenduhöfunda“, þeirra fjöl-
mörgu höfunda suðursins sem skrifa á máli
HOFUNDUR
SLÆR í GEGN
Vinsældir Oskarsverðlaunamyndarinnar „The Engl-
ish Pgtient" hafg gert höfund samnefndrar skáld-
sögu, Michael Ondaatje, heimsþekktan. Þessi ró-
legi kanadíski háskólakennari sem lengst af hefur
haldió sér fjarri sviðsljósi fjölmiðlanna hefur þó
. .. .—----------------------7-
ekki hlaupið í felur undan frægðinni, segir KRISTJAN
---7---------------------------
B. JONASSON, heldurtekið henni opnum örmum.
Hann ferðast nú um ásamt leikstjóranum Anthony
Minghella og kynnir bæði sögu og mynd í helstu
borgum Evrópu og Bandaríkjanna.
RALPH Fiennes íhlutverki enska sjúklingsins.
gömlu nýlenduherranna og nýta sér evr-
ópskar menningarhefðir en umbreyta þeim
og endurskapa til að gera menningarblönd-
unni sem eru sprottnir af betri skil. Á með-
an evrópskir og amerískir höfundar halda
flestir dauðahaldi í þjóðernið sem helsta
ankeri sjálfsmyndar og samfélagssýnar eru
„kynblendingar“ eins og Ondaatje næsta
skeytingarlausir um slíkt, svo mjög stundum
að jafnvel öðrum „eftirlenduhöfundum“ hef-
ur blöskrað hve rætur og þjóðerni skiptir
litlu máli í höfundarverki Ondaatje. Til að
mynda hefur indversk-bandaríski rithöfund-
urinn Arun Mukherjee gagnrýnt hann fyrir
að afneita uppruna sínum og að bæla þá
sérstöku og annarlegu sýn á veruleikann
sem rís af reynslu hans af þriðja heiminum
og nýlendukúgun Englendinga.
Þetta má að vísu heimfæra að einhveiju
leyti upp á ljóð hans en lengst af var Onda-
atje fyrst og fremst ljóðskáld og fyrstu
bækur hans: ljóðabækurnar „Fíngerðu
skrímslin“ (The Dainty Monsters) (1967)
og „Maðurinn með tærnar sjö“ (The man
with seven toes) (1969) voru undir sterkum
áhrifum frá amerískum nútímaljóðskáldum
eins og Wallace Stevens og Edwin Muir.
Ljóðin eru oft mjög vitsmunaleg, byggjast
á grískum goðsögum, málverkum og högg-
myndum eða þá ljóðheimi genginna skálda.
En styrkur Ondaatje sem höfundar er þó
ekki hvað síst færni hans í að tengja vits-
muni og þekkingu — háskólann og heim
hans — við mjög ágengt og munúðarfullt
tungutak. I ljóðum hans og sögum er oft
mjög ofbeldisfullur undirtónn sem settur er
á vogarskálar með líkamlegum unaði, ást
og fegurð. Þannig er verkið sem segja má
að hafi verið vendipunktur í höfundarferli
hans, „Heildarverk Billy the Kid“ er í senn
mettað af ofbeldi og ljóðrænni fegurð. Billy
barnungi er ekki síður innblásinn elskhugi
og lífsnautamaður en samviskulaus morð-
ingi. Saman fara áhrifamiklar lýsingar á
tilfinningum og drápum sem ekki virðast
eiga sér neina sérstaka ástæðu, heimurinn
sem blasir við Billy er einfaldlega ofbeldis-
fullur, að vera til er að takast á við ómælt
ofbeldi.
Rústir og gleói
Þessi geggjun hefur síður en svo temp-
rast í síðustu verkum Ondaatje, skáldsögun-
um „I ljónsfeldi“ (In the Skin of a Lion)
(1987) og „Enska sjúklingnum". Hún hefur
aðeins orðið ísmeygilegri og margbrotnari.
Að mörgu leyti er þessi eyðandi kraftur
GARCIA LORCA
DREPINN AFTUR
í GRANADA
Fyrir skömmu var frumsýnd í Granada kvikmyndin
„Dauði í Granada“. Myndin ó að fjalla um síðustu
daga Federico García Lorca og dularfulla aftöku
____hans vió upphaf borgarastríósins. ÞORRI
JOHANNSSON fór ó myndina og fylgdist með við-
tökum spænskra gagnrýnenda.
KRINGUMSTÆÐUR dauða Lorca
hafa aldrei verið útskýrðar til fulls.
Hvorki staðsetningin né gröf hans
einhvers staðar fyrir utan Granada
er kunn. Eins og kemur fram i myndinni kom
skipunin líklega frá æðri stöðum. Líklega var
ætlunin að skjóta táknmynd ’27 kynslóðar
spænskra skálda en flestir úr þeim hópi forð-
uðu sér í útlegð. Aðrir segja að þeir hafi
verið á eftir Rafael Alberti er var yfírlýstur
rauðliði en þar sem þeir misstu af honum,
hafi Lorca komið í staðinn. Alberti er sá síð-
asti af kynslóðinni sem ennþá lifir. Lorca var
ekki flokkspólitískur og gáði ekki að sér og
þótt þúsundir annarra saklausra hafí verið
líflátnir var dauði Lorca tákn fyrir glæpi
styrjaldarinnar. Hann var einn af fyrstu písl-
arvottunum og er orðinn þjóðskáld á Spáni.
Þetta er einhvers konar spennumynd án
spennu um útlægan Spánvetja í Puerto Rico,
með Granada sem sögusvið. Hann fæst við
skriftir og snýr aftur til Granada 1954 til
að rannsaka dauða Lorca. Hann sá uppsetn-
ingu Yermu í Madrid þar sem mættir voru
uppivöðsluseggir er gerðu hróp að sýning-
unni er efast var um tilvist guðs. Lorca er
sjálfur við stjórnvölinn baksviðs og fjórtán
ára drengurinn fer þangað til að hitta skáld-
ið og fá áritun á bókina Romancero Gitano
í óþökk föðurins, en við hlýjar móttökur Fed-
ericos. Hann er þar ásamt vini sínum sem
einnig er aðdáandi, er veldur því óbeint að
hann verður fyrir slysaskoti og lætur lífið
við uppreisnina 1936. Faðir hins látna er
herforingi og fjöskylduvinur aðalhetjunnar,
en þar er komin skýringin á af hveiju honum
er í nöp við skáldið.
Myndin segir frá
hremmingum hans
við að komast að
hinu „sanna“ í
Granada og Madrid,
með lögregluna á
hælunum. Þar er
þagnarmúr kringum
nafn Lorca. Meira
að segja er hægt að
koma einni ástars-
enu að og sjóliðar
sjást á barnum þótt
erfitt sé að skilja
hvað þeir séu að
gera einkennis-
klæddir svo langt
frá hafi. Kryddað er
með smáflamenco
og er músíkin við
aftökuna er góð.
Atburðirnir standa
honum nær en hann
granaði og reglu-
lega er flassað aftur
í atburði frá síðustu
dögum skáldsins.
Sem öllum að óvör-
um sneri aftur til
Granada á þessum
viðsjárveðru tímum.
Þegar pilturinn
kemur aftur hefur
hann allt í einu
breyst í múlattaleg-
an Puerto Ricana,
þar sem leikarinn
Esai Morales er það-
an. Hann er auðvit-
að að kljást við
drauga fortiðarinnar, kúbanski Bandaríkja-
maðurinn og Hollywood-leikarinn Andy Garc-
ia leikur Lorca og reynir að bjarga einhveiju
með augnaráði sínu úr öðrum myndum. Að-
eins greiðslan og fötin minnir á skáldið.
Aðrir leikarar þótt skartað séu nokkram róm-
önskum Ameríkönum, virka ekki sannfær-
andi sem Granada-
búar. Illmennið
Centero sem á fyrst
að vera morðinginn
er i útliti og klæðn-
aði eins og Gestapo-
maður, en á að vera
Granada-fasisti.
Öllum nöfnum
hinna raunveralegu
sögupersóna virðist
vera breytt. Ekki er
minnst á Rosales-
fjölskylduna er
fylgdi falangistum
að málum, en Lorca
dvaldi undir vernd
hennar er hann var
handtekinn. Að vísu
kemur fram ljóð-
elskur falangisti í
blárri skyrtu sem
reyndi að forða
Lorca. En undir allt
öðru nafni en skáld-
ið Rosales sem dó í
hárri elli.
Edward James
Olmos leikur ljóð-
elskan útgefanda,
sem stendur fyrir
handtöku skáldsins
honum til verndar
að sögn. Átján árum
seinna er hann út-
gefandi verka hans
og honum bregður
fyrir í áhorfendahóp
Yerma. Ekki er aug-
ljóst hvað hann og
margir fleiri eru að
gera í þessari mynd. Nema ætlunin hafi ver-
ið að bæta fábreytt handrit með sem flestum
karakteram. Ekki er hægt að fá samúð með
neinni persónuninni. Tönnlast er á ljóðlinunni
klukkan fimm í eftirmiðdaginn þegar nauta-
atið hefst og stríðið braust út í Granada.
Skáldið er látið kyija þetta yfir sjálfum sér
ANDY Garcia
sem Federico Garcia Lorca.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. APRÍL1997