Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1997, Blaðsíða 10

LYSTAR BÆK-
UR. FORNT
MYNDMÁL
OG NÝTT
EFTIR SVERRI TÓMASSON
Fimmtudaginn 19. júní veróa Stofnun Arna
Magnússongr á Islandi afhent síóustu handrit
úr Konungsbókhlöóu og safni Árna Magnússonar
í Kaupmannahöfn sem varóveita á hér landi sam-
kvæmt samningi landanna tveggja um lausn hand-
ritamálsins. I tilefni af þessum viðburói hafa Stofn-
----7—-----------------------7----------------
un Arna Magnússonar, Listasafn Islands og Nor-
ræna húsió efnt til sýninga á myndlist í handritum,
mióaldabókum og hvernig listamenn lífs og liónir
hafa unnið myndefni úr fornri frásagnarlist. Sam-
heiti þessara sýninga, sem veróa opnaóar í
_____dag7 er Sögn í sjón. Hér á eftir er geró_
_____grein fyrir samkennum og sérkennum í_____
myndlýsingum við fornsögur.
VÍ hefur stundum verið fleygt
fram að fyrri alda menn hafi
löngum lifað í myrkri og kulda,
upplýsing hugar og handa hafí
ekki fundið sér vísan stað hér
á landi fyrr en síðar, einkum
þó á 19. og 20. öld. En þegar
nánar er að gætt eru þetta
heldur grófgerðar ýkjur. Veröldin á miðöld-
um var jafn vel lýst sem nú á dögum, en
sú lýsing bjó aðallega í hugskotinu, hugurinn
var sá sem nam og bar hlutina augum, enda
segir í fomri bók að sá sem lesi hana skuli
hafa „smásmugul og hvöss og skyggn hugs-
unaraugun." Þessi orð skulu menn gjarnan
hafa í huga, þegar þeir lesa fornar frásagn-
ir, sjálft ímyndaraflið átti að kalla fram
myndir, önnur myndskreyting virðist hafa
verið talin munaður, sem aðeins var lagt í
bæjcur handa ólæsum eða auðmönnum.
íslensk handrit frá miðöldum eru yfirleitt
ekki myndskreytt eins fagurlega eins og
erlendar skinnbækur frá sama tíma. En þó
eru enn til í söfnum handrit sem mjög vel
eru skreytt eða lýst en sú sögn er að jafn-
aði höfð um handverk myndlistarmanna á
miðöldum. Eigindir lýsinganna eru þó með
nokkuð öðrum hætti en í myndskreytingum
nú á dögum. Sumpart má skýra þennan mun
með sjálfum frásagnarhætti sagnanna, sum-
part má líta á myndlýsingar bæði í bókum,
kirkjum og á húsmunum sem hluta af tákn-
heimi sem venjulegum nútíðarmanni er að
miklu leyti hulinn. I handritunum eru mynd-
lýsingamar oftast nær girtar inn í háa og
mis'oreiða upphafsstafi sem stundum hafa
verið kallaðir sögustafir. í þeim myndum er
þá gjarnan dregið fram eitt atriði og það
stækkað svo að allt raunsæi er á bak og
burt; baksvið frásagnarinnar skiptir þá ekki
máli. Ég tek hér sem dæmi kunna mynd við
frásögn úr Nikulás sögu erkibiskups frá 14.
öld eftir Berg Sokkason, ábóta á Munka-
þverá. Myndlistarmaðurinn er óþekktur.
Myndin sýnir ungan mann sem stendur við
kirkjudyr og heldur á bikar. Hann er jafnhár
kirkjunni sem hann stendur við og bikarinn
nemur næstum við efstu brún kirkjuturnsins
(sjá Lesbókarforsíðu).
í sögu heilags Nikulás í Helgastaðabók
er sagan af piltinum sögð í löngu máli og
heitir þar: „Sonur burgeiss fellur utanborðs
í miðju hafi“. Sagan segir frá kaupmanni
nokkrum sem skirrist við að afhenda heilög-
um Nikulás gullið ker sem hann hafði áður
heitið honum. Burgeisinn storkar hinum
sæla manni með því að biðja soninn að sækja
sér vín í gullkerið:
„Son minn“, segir hann, „nú er glaður
byr, tak upp ker okkart hið góða og ber
mér með víni.“ Ungi maður hyggur að
gera sem honum er boðið. En þann tíma
sem hann hefir kerið upp tekið af sinni
hreinustu hirslu, þar sem hvergi mátti
duft á falla, sýnist honum sem renna
þurfi innan áður hann skenki upp, og ber
undarlega skjótt út af saxinu til sjóvarins
meður þeirri ætlan að hreinsa kerið. En
þegar í stað sem kerið nálægist sjónum,
er því líkast sem ein bára rísi upp í opið
kerið svo hart að þegar verður unga
manni laust með með svo miklum felmt
að þar steypist hann útbyrðis sjálfur eft-
ir. (Helgastaðabók 1982:141)
Sagan segir síðan rækilega frá því hvem-
ig hann bjargast fyrir árnað heilags Nikulás
og þar við kaflaskil er mynd piltsins með
kerið dregin í upphafstaf. Þar er komið fyr-
ir því sem helgisagnaritarinn telur vera
kjama jarteinarinnar: Fyrir tilstilli hins heil-
aga manns er pilturinn á lífi, hann er jafn-
hárr kirkjunni, stendur við dyr hennar og
heldur á bikar heilags Nikulás. Þannig eru
stækkuð upp tákn langrar frásagnar: líf
piltsins, bikar hins sæla manns og heilög
kirkja. Lýsingin í sögustafnum leggur sög-
una raunar út: ekki skaltu bregða áheitum
til árnaðarmanna guðs, þau komast fyrr eða
síðar til skila; hinn helgi maður refsar og
hjálpar.
ALLMARGAR myndlýsingar í íslensk-
um handritum eru af þessu tagi:
táknin vísa til veruleika utan frá-
sagnar, þau túlka söguna í örfáum dráttum;
raunsæjar myndir, þar sem dregið er upp
sögusvið, manneskjan teiknuð eins og sagt
er frá henni, þekkjast naumast. Algeng eru
EGILL Skallagrímsson. úr AM 426 fol. Stofnun Árna Magnússonar. Ljósm.
Jóhanna Ólafsdóttir.
þó mannsandlit í upphafsstöfum Jónsbókar
frá Skarði (14. öld) en því miður vitum við
ekki hver dró þau upp og hvort dráttlistar-
maðurinn hefur leikið sér að því að sýna þar
lagamenn sinnar tíðar. í Flateyjarbók eru
einstaka mannsandlit á kynjadýrum innan í
upphafsstöfum. Hugsanlegt er að drættirnir
komi að einhveiju leyti heim við húnvetnska
og skagfirska svipi á 14. öld, en líklegt er
að teiknari bókarinnar, Magnús Þórhallsson,
hafi alið manninn í Skagafírði eða Húna-
vatnsþingi. Hann er reyndar fyrsti íslenski
nafngreindi myndlistarmaðurinn.
Um landslag og húsaskipan er því aðeins
fjallað í íslendinga sögum að hvorttveggja
hafi eitthvert gildi fyrir framvindu frá-
sagnarinnar; maðurinn og athafnir hans
skipta hins vegar öllu máli. Fyrir kemur og
að klæðaburði sé lýst en þá lýtur hann sömu
lögmálum, sé ekki um einhvers konar tísku-
sýningu að ræða eins og þegar Kjartan Olafs-
son ríður til Lauga úr Hjarðarholti eftir að
hann kom út hið fyrsta sinni af konungs-
fundi:
og tekur hann nú upp skarlatsklæði sín,
þau er Ólafur konungur gaf honum að
skilnaði, og bjó sig við skart; hann gyrði
sig með sverðinu konungsnaut; hann
hafði á höfði hjálm gullroðinn og skjöld
á hlið rauðan, og dreginn á með gulli
krossinn helgi; hann hafði hendi spjót,
og gullrekinn falurinn á. Allir menn hans
voru í litklæðum. (Laxdæla saga
1973:127)
Lýsingin gegnir hér einnig táknrænu hlut-
verki, það er ekki að ástæðulausu að nefnd-
ur er skjöldurinn með krossinum helga.
Kjartan hafði látið skírast í Niðarósi og sund-
þraut hans við Ólaf Tryggvason í ánni Nið
var í rauninni ekkert annað en prímsigning.
Á fund Laugamanna ríða menn Kjartans í
litklæðum. Klæðalitir þjóna einnig öðrum
tilgangi en að vekja öfund í mannfagnaði.
Hrafnkell Freysgoði ríður í bláum klæðum
til sels, þegar hann vegur Einar smalamann:
„Öxi hafði hann í hendi en ekki fleira vopna“,
segir sagan. (íslendinga sögur II 1987:1400)
Að þessu leyti verður frásagan eiginlega
expressjónísk: athyglinni er aðeins beint að
fáeinum flötum í senn, rétt eins og í kvik-
myndum nútímans. Ekkert af þessum mynd-
efnum freistaði þó íslenskra dráttlistar-
manna á miðöldum en í erlendum skinnbók-
um má víða sjá kappa í litklæðum, berandi
marglita skildi og gullrekin spjót. Litir þeir
sem þar eru notaðir hafa mjög oft táknræna
merkingu.
Frásagnir Islendinga sagna eru umfram
allt atburðalýsingar, baksvið þeirra kemur
eiginlega ekki sögunni við. Náttúru- og veð-
urfarslýsingar eru því sjaldgæfar, en koma
þó fyrir og mætti halda að sumar þeirra
væru ákjósanlegt myndefni eins og t.d. þess-
ar kunnu málsgreinar úr Fóstbræðra sögu:
Fjúk og frost gekk alla nóttina. Gó elris
hundur alla þá nótt óþrotnum kjöftum
og tögg allar jarðir með grimmum kulda-
tönnum. (íslendinga sögur II 1987: 783)
Myndlíking af þessu tagi er auðskilin
þeim áheyranda sem elst upp við drótt-
kvæði, og þar nær reyndar myndvísin einna
hæst í fornum bókum, en hún er bundin
sértakri málvitund og íþrótt við að ráða kenn-
ingar
EGAR sleppir einstaka myndlýsingum
af orrustum í uppstöfum handrita, er
list hinna drátthögu að mestu bundin
við tákngerðar myndir heilagra manna og
konunga. Það er ekki fyrr en á síðari öldum
að menn taka að teikna eftir mannlýsingum
f íslendinga sögum. í handritinu ÁM 426
fol. frá síðari hluta 17. aldar eru þrjár vel
þekktar myndir af fornköppum. Ein er af
Gretti, önnur af Guðmundi ríka og hin þriðja
af Agli Skallagrímssyni og er hún frægust.
Það er greinilegt að myndlistarmaðurinn
hefur kunnað sína Eglu, því að hann hefur
í huga lýsingu sögunnar á honum í höllu
Aðalsteins konungs þegar hann teiknar upp
andlit hans:

1 0 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. JÚNÍ1997