Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1997, Blaðsíða 3

1.1SHÓK \10ll(,l\BI\l)SI\S ~ MENNIMGIISIIIÍ
23. tölublað - 72. árgangur
EFNI
Níels P. Dungal
prófessor var forstöðumaður Rannsókna-
stofu Háskólans í fjóra áratugi en hann
lést 1965. Þess er nú minnst að hundrað
ár eru liðin frá fæðingu hans og 100 ár
frá því að vísir að rannsóknastofu á vegum
Háskólans tók til starfa. Fyrir 37 árum
átti Matthías Johannessen samtal við Níels
Dungal, þar sem þeir ræddu m.a. ólíka
heima mannsins, um blekkingu og þekk-
ingu, trú og vissu, líf og dauða, krufningar
og skáldlegan innblástur.
Mál og menning
verður sextíu ára á þjóðhátíðardaginn
, 17. júní. Þröstur Helgason ræddi við
Halldór Guðmundsson útgáfustjóra af
þessu tilefni. Framan af tengdist saga
Máls og menningar nokkuð pólitískum
hræringum í íslensku menningarlifi en að
sögn Halldórs hefur lítið farið fyrir þeim
hin seinni ár og fyrirsögn viðtalsins er:
Erum ekki erfingjar kalda stríðsins.
Leiklistarhátíó
í Stokkhólmi var tilefni Svíþjóðarferðar
Brynju Benediktsdóttur fyrir skömmu. En
ferðin fór í fleira en leiklistina og í dag-
bókarþönkum fyrir Lesbókina rifjar Brynja
upp fyrri ferðir til Stokkhólms, sem hún
fór sem flugfreyja og leikkona, og tíundar
það sem á dagana dreif í þessari ferð.
Minnisstæð
stund með dóttur-
syni Jóns ritsljóra
nefnist þriðja og
siðasta grein Ein-
ars Laxness um Jón
Guðmundsson rit-
stjóra og Krabbe-
fjölskylduna. Þar
segir hann m.a. af
fundi þeirra Jóns
Krabbe, sem minnt-
ist æskuheimilisins
og foreldra sinna, þar sem móðirin talaði
við hann íslenzku og faðirinn dönsku.
Kristnitaka
er yfirskrift sýningar í umhverfi Skál-
holtskirkju. A sýningunni, sem Orri Páll
Ormarsson skoðaði, og er samstarfsverk-
efni Skálholtsstaðar, Skálholtsskóla og
Myndhöggvarafélags íslands, eru sautján
verk eftir jafnmarga listamenn unnin út
frá þemanu „kristnitaka“ en tilefnið er
nálægðin við þúsund ára afmæli kristni-
töku á íslandi.
Myndlistarkonan
Ása Ólafsdóttir er komin heim frá Gauta-
borg til að halda sýningu í Listasafni Kópa-
vogs, Gerðarsafni. Ása var í fjóra mánuði
gestur norrænnar vinnustofu á Listafárinu
í Gautaborg. Hún kvaddi þar með forsýn-
ingu í vinnustofunni og þátttöku í samsýn-
ingu á vegum Listafársins svonefnda. Það
nafn er dregið af sögu húsanna á hæð
fyrir ofan Linnétorgið, þar sem reis far-
sóttarhæli árið 1886, en einni öld síðar
fengu listamenn augastað á yfirgefnum
húsunum og sáu til að þau yrðu endurnýj-
uð.
Forsíðumyndina tók Þorkell af verki Svövu B|örnsdóttur ó sýningunni Kristnitako sem opnuð verður f Skól-
holti! dag. Verkið er ón titils.
BJÖRNSTJERNE BJÖRNSON
ÓLAFUR TRYGGVASON
Steingrímur Thorsteinsson þýddi
Norður um sjó fer sigling glæst,
sést við dagsbrún í lyfting hæst
Erlingur Skjálgsson frá Sóla.
Skimar yfir djúp að Danmörk:
Kemur ekki Olafur Tryggvason?
Drekar fimtíu fella voð,
fólkið sólbrent af hverri gnoð
horfir að Danmörk, þá drynur:
Hvað dvelur Orminn langa?
Kemur ekki Ólafur Tryggvason?
Annan morgun, er eins það brást,
ekkert mastur við hafsbrún sást,
gall sem stórviðrisstormur:
Hvað dvelur Orminn langa?
Kemur ekki Ólafur Tryggvason?
Stein-hljótt varð alt í sama svip,
súgur hafs því að bar um skip
eins og andvarp úr djúpi:
Unninn er Ormurinn langi,
fallinn er Ólafur Tryggvason.
Síðan hefir í hundrað ár,
helst við tunglskin um unnir blár,
fylgt með Norðmanna fleyjum:
Unninn er Ormurinn langi,
fallinn er Ólafur Tryggvason.
Björnstjerne Björnson, 1832-1910, var norskt skóld, rithöfundur, blaðomaður
og leikhússtjóri og einn óhrifamesti menningarfrömuður Norðmanna ó 19. öld.
Ritferil sinn hóf hann með sögulegum leikritum, en sum fró seinni órum urðu
mjög þekkt og oft leikin hér ó landi fyrr ó öldinni, t.d. Gjaldþrotið og Landa-
fræði og óst. Bókmenntaverðlaun Nóbels hlaut hann 1903.
RABB
AÐ TÚLKA
SANNLEIKANN
ÝSKI heimspekingurinn
Friedrich Nietzsche taldi
að það væri enginn sann-
leikurtil, aðeins mismun-
andi túlkanir. Þó Nietzsche
væri 19. aldar maður,
höfða hugmyndir hans
sterkt til nútímans og þeg-
ar fjölmiðlar verða stöðugt áhrifameiri
tæki til að móta skoðanir fólks eiga þessi
orð vel við. Almannatengsl eru orðin um-
fangsmikil atvinnugrein og stöðugt fleiri
hafa atvinnu sína af því að móta almenn-
ingsálitið. Nútímafjölmiðlar eru valdatæki
sem beita má í hagsmunabaráttu þjóðfé-
lagshópa og einstaklinga. Með réttum
áherslum og með því að sniðganga óþægi-
legar staðreyndir má fá fram þá hlið sann-
leikans sem hentar hveiju sinni.
Með tilkomu prentverks var í fyrsta sinn
hægt að hefja skipulagða hugmyndafræði-
lega innrætingu almennings. Siðaskiptin
hefðu aldrei náð fram að ganga án prent-
aðs máls.
Á íslandi, þar sem hinum nýja sið var
komið á með valdboði, var það hin metnað-
arfulla bókaútgáfa Guðbrands biskups
Þorlákssonar, sem endanlega tryggði
framgang hinna nýju hugmynda. „Hið
gamla súrdeig pápískunnar villu“, eins og
Jón Halldórsson kemst að orði í Biskupa-
sögum sínum, lét þá fyrst undan síga þeg-
ar prestastéttinni hafði verið séð fyrir við-
eigandi menntun og ritum til að ryðja réttri
skoðun braut. Hugmyndafræðileg miðstýr-
ing lúthersku kirkjunnar á íslandi var
reyndar slík að engin frávik frá kenning-
unni voru leyfð. íslenskir prestar lásu préd-
ikanir sínar upp úr bókum fram á 19. öld.
Einstaklingar, sem höfðu sýnt öðrum trú-
arstefnum áhuga, voru álitnir hættulegir
samfélaginu. í hugvekju síra Sveins Sím-
onarsonar í Holti, frá því í byijun 17. ald-
ar, eru kalvínistar lagðir að jöfnu við Tyrki
og aðra heiðingja: „AfstýrTyrkjans
grimmdarsverði, Antakristsins oki, Calvin-
istanna svikum." Jón Guðmundsson, sem
var kandídat í biskupskjöri árið 1588,
hafði eftir nám við Kaupmannahafnarhá-
skóla, numið í þijú ár í Bremen. Þeir í
Bremen höfðu fallið frá Augsborgarjátn-
ingunni árið 1561 yfir til kalvínstrúar og
því fór það orð af Jóni að hann „ei mundi
mótsnúinn Calvinistum í sumum grein-
um“. Þar með voru möguleikar hans úr
sögunni. Á sama tíma og Evrópa var suð-
upottur nýrra trúfélaga og trúarkenninga
var ísland gjörsamlega ósnortið af slíku.
Það var ekki fyrr en kom fram á 19. öld,
að vakning í tímarita og bókaútgáfu olli
því að áhugi almennings beindist inn á
nýjar brautir. En hinir nýju fjölmiðlar létu
sig fleira varða en trúmál. Þeir sáu hinni
þjóðernislegu vakningu 19. aldarinnar fyr-
ir andlegu fóðri. Nú var hafist handa við
að leita allra vísbendinga í sögu þjóðarinn-
ar sem stutt gætu hugmyndir um eindreg-
inn sjálfstæðisvilja hennar allt frá landn-
ámstíð og helst lengra aftur. Með réttum
áherslum og vali heimilda og með því að
ganga út frá því að 19. aldar hugmyndir
um þjóðrækni og frelsi hefðu alltaf verið
til, þá komust menn að þeirri niðurstöðu
sem stefnt var að. Sagnfræðin hafði það
megin markmið að draga fram illar afleið-
ingar stjórnar Dana á Islandi. Hugtökum
var ruglað saman vegna þess að menn
höfðu takmarkaðan skilning á eða vildu
ekki skilja hugarheim kyrrstöðuþjóðfélags
miðalda. íhaldssemi, sem var eðlileg var-
kárni þeirra sem óttuðust breytingar, var
snúið upp í þjóðrækni, sem postular þjóð-
ernishyggjunnar töldu öllum góðum mönn-
um meðfædda. Meginmarkmiðið var að
draga fram hið glæsilega í sögu þjóðarinn-
ar. Þess vegna var áhersla lögð á persónu-
sögu. Sagan átti að fylla menn eldmóði
og vera þeim andlegt vopnabúr. Sjálfsagt
þótti að sýna öðrum kynþáttum fyrirlitn-
ingu og Jónas frá Hriflu talar á einum
stað um kenningar „gyðingsins“ Karls
Marx um persónuleysi sögunnar. Fyrir
Jónas hafði sagan pólitísk markmið líkt
og hjá Marx, aðeins með öðrum formerkj-
um. Jónas og skoðanabræður hans töldu
persónusögu eina skipta máli. Sagnfræð-
ingar áttu ekki annarra kosta völ en að
fylgjatíðarandanum. Framan af þessari
öld lifðu hinir helstu í þeirra hópi á styrkj-
um frá Alþingi og hefðu snarlega verið
sviptir lifibrauði sínu ef þeir hefðu vikið
af hinni opinberu línu. Svo mikill var áhugi
almennings á málinu að sagnfræðingar
gátu auglýst fyrirlestra í samkomuhúsum
og selt aðgang. Þangað kom fólk til að
styrkja fyrirfram mótaðar skoðanir sinar.
Sagnfræðingar voru gíslar tíðarandans.
Þeir framleiddu andlegt fóður.
Það er ekki að tilefnislausu að sagt
hefur verið að í styijöldum sé sannleikur-
inn fyrsta fórnarlambið. Sá aðili sem vinn-
ur áróðursstríðið tryggir sér ekki einungis
stuðning og samúð umheimsins heldur
einnig betri dóm sögunnar. Það getur ver-
ið óvinnandi vegur að hrekja fordóma og
ranghugmyndir um liðna tíð. Innrás Hitl-
ers í Sovétríkin árið 1941 gjörbreytti á
einni nóttu afstöðu umheimsins til Stalíns
og næstu fjögur árin fengu Sovétmenn
jákvæða umfjöllun í fréttum á Vesturlönd-
um. Svona víkja hugsjónir fyrir hagsmun-
um þegar á hólminn er komið. Þetta voru
snögg umskipti eftir hina eindæma nei-
kvæðu umfjöllun sem Sovétmenn fengu í
stríðinu við Finna 1939-40. Innrás Sovét-
manna í Finnland vakti svo skörp viðbrögð
að málefnaleg umræða um málið hefur
fram á síðustu ár verið svo til vonlaus. I
Vietnamstyijöldinni varð Bandaríkjastjórn
undir í áróðursstríðinu heimafyrir. Banda-
rískir herforingjar hafa alla tíð síðan verið
á varðbergi gagnvart fjölmiðlum, sérstak-
lega sjónvarpi. I Persaflóastríðinu var þess
vandlega gætt að halda fréttamönnum
burtu frá fremstu víglínu.
Tilkoma sjónvarpsins hefur valdið því
að almenningsálitið mótast og breytist
hraðar en áður. Sjónvarpið er aftur á
móti varhugaverður miðill að því leyti að
áhrif þess á áhorfandann eru afar sterk
en um leið er eðli sjónvarpsfrétta þannig,
að enginn tími er til að greina á milli flók-
inna atriða eða grafast fyrir um orsakir.
Sjónvarpið sýnir okkur aðeins yfirborðið,
sjónvarpstíminn er of dýrtil þess að eyða
honum til útskýringa á smáatriðum. Marg-
ir heimssögulegir atburðir eru of flóknir
til þess að sjónvarp geti gert þeim viðhlít-
andi skil. Stríðið í fyrrum ríkjum Júgó-
slavíu er dæmi um atburðrás sem var of
flókin fyrir sjónvarpið. Þess vegna botnuðu
hvorki almenningur né stjórnmálamenn
upp né niður í þessu stríði. í yfírborðs-
legri fréttaumfjöllun er tilhneiging til ein-
földunar eðlileg. Túlkunin verður einhæf
og færri hliðar sannleikans koma til skoð-
unar. Þar með er auðveldara að móta skoð-
anir fólks og vald þeirra sem eiga og
stjórna þessum fjölmiðlum verður geig-
vænlegt. Þeir sem synda á móti straumn-
um einangrast og eiga æ erfiðara með að
finna vettvang til að koma skoðunum sín-
um á framfæri.
ÁRNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. JÚNÍ 1997 3