Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1997, Blaðsíða 9

EFTIRMYND af bænum á Strönd á hinu forna og nú sandfyllta og uppgróna bæjarstæði höfuðbólsins að Strönd. í baksýn sést
Hlfðarfjall með Hlíðarskarði, Hvalhnúk vestri og eystri við ystu sjónarrönd.
GRUNNUR Fornagarðs, sem getið er um í elsta máldaga Strandar árið 1275. Garðurinn liggur frá Vogsósum við Hlíðarvatn og girðir
af heimaland Strandar en austan við Strandartún beygir hann til austurs og liggur ofan túna, þéttbæja við sjávarkamb og niður að
sjó þar sem Selvogsviti stendur nú. Garðurinn var tvíhlaðinn, gripheldur og læst hlið var að hverju lögbýli. Hann varnaði sauðfé
án eftirlits að komast til fjörubeitar á hættulegum flæðiskerjum.
Ljóst er að Ingimundur Grímsson ber hag
Strandarkirkju fyrir bijósti, svo sem með
klukkugjöf 1646 og þegar hann ásamt séra
Jóni Daðasyni kveður Selvogsmenn til fund-
ar í Strandarkirkju 10. janúar 1669 til þess
að fá fram vafalausan vitnisburð þeirra um
rétt kirkjunnar til stórreka fyrir Herdísar-
víkurlandi, allt frá Seljanefi vestast og aust-
ur að Breiðabás. Þar rituðu 16 Selvogsmenn
undir vitnisburð úr munnlegri geymd, allt
aftur um 40 ár, en aðrir samþykktu með
lófataki. Það hefur æ síðan verið undrunar-
efni fræðimanna hve margir Selvogsingar
voru skrifandi á 17. öld.
Ekki er að efa að Ingimundur hefur vel
notið hlunnindajarðarinnar Strandar á þrem
fyrstu áratugum búskapar síns. En ætla má
að hann hafi verið mikill fjárbóndi, þó ekki
hafí hann nálgast langalangafa sinn, Erlend
lögmann á Strönd, sem átti 600 hundruð
fjár. Ingimundur var sagður manna fráastur
á fæti og hafa hlaupið uppi tófur.
Ingimundur Grímsson varð lögréttumaður
í Árnesþingi 1654 og hans getið á Alþingi
til ársins 1669. Þeim Ingimundi og Þórelfu
varð margra barna auðið og eru uppkomnir
synir þeirra nefndir: Jón bóndi í Herdísarvík,
dáinn fyrir 1703, líklega elstur, fæddur um
1639 (eða þriðji fæddur um 1642); Magnús
bóndi í Stakkavík fæddur 1640; Grímur
prestur að Strönd fæddur um 1643 og Vig-
fús síðasti bóndi að Strönd fæddur nálægt
1655. Hinar nafnkunnu dætur Strandar-
hjóna eru eftirtaldar: Sólveig fædd 1657,
gift Jóni bónda að Leiðólfsstöðum á Stokks-
eyri, Magnússonar; Ingveldur fædd 1658,
gift Eyjólfi bónda á Þorkötlustöðum í Grinda-
vík, Jónssonar; Ingibjörg eldri fædd 1661,
gift Bjarna bónda að Lunansholti á Landi,
Jónssonar; Ingibjörg yngri fædd 1668, gift
Gunnari bónda í Bolholti á Rangárvöllum,
Filippussonar. Þær voru allar giftar stór-
bændum og eru miklar ættir frá þeim komn-
ar. Þrír niðjar þeirra urðu góðbændur í Sel-
vogi á núöld, tveir frá Sólveigu: Þórður í
Torfabæ og Páll í Nesi en Bjarni bóndi í
Þorkelsgerði frá Ingveldi.
Ekki er bókfesta fyrir dánarári Ingimund-
ar Grímssonar, en dr. Jón Þorkelsson telur
hann hafa dáið skömmu eftir 1670. Ætla
má að Ingimundur hafi látist á árinu 1672,
því á fyrrihluta ársins 1673, þegar Grímur
sonur hans sækir um prestsembætti að
Strönd, er honum talið það til styrktar, að
hann sé fjárhaldsmaður kirkjunnar og eig-
andi að mestum hluta Strandar. Það er því
ljóst að faðir hans er þá látinn, en réttara
mun vera, að hann sé þá í forsvari fyrir
föðurerfð. Grímur Ingimundarson var vígður
til prests í Strandarsóknum í júní það ár.
Grímur missti heilsu sína 1676 og varð að
fá aðstoðarprest, sem varð séra Eiríkur
Magnússon og fékk hann embættið 1677
og sat að Vogsósum, sem aðrir prestar að
Strönd eftir siðaskipti. Séra Grímur lést úr
tæringu á árinu 1678, ókvæntur og barn-
laus, síðastur presta með búsetu að Strönd.
Þegar Ingimundur Grímsson lést við 1672,
er yngsta barn hans, Ingibjörg yngri, á
fimmta ári. Þá er enn fremur ljóst, að sam-
kvæmt „Sveitabrag" Jóns í Nesi er Vigfús
Ingimundarson bústjóri hjá móður sinni að
Strönd. En í manntali 1681, er Þórelfur
búandi ekkja að Strönd og enn 1683, en
virðist dáin 1687, því 2. október á því ári
þakkar Þórður biskup í Skálholti þeim
„sæmdarsveini" Vigfúsi Ingimundarsyni fyr-
ir skil á reikningi fyrir Strandarkirkju. Það
er því fullvíst að Vigfús er síðasti ábúandi
á sjálfu höfuðbólinu Strönd, sem fór í eyði
á árinu 1696, samkvæmt vitnisburði í Jarða-
bók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns
Jónssonar 14. 8. 1706.
í Jarðabókinni segja þeir félagar að Strönd
sé kirkjustaður fyrir heila sveit, en hafi ver-
ið til forna kölluð bændaeign og að nú sé
fyrir 10 árum í auðn komin heimajörðin sjálf
(1696). Þar segir að hið forna afbýli frá
Strönd, Sigurðarhús, hafí verið gert að lög-
býli og í byggð ásamt Lambhúsi, sem þó er
ekki talið með hjáleigum Strandar, sem voru
4. En svo virðist sem Lambhús hafi verið
aðgreind búseta á aðaljörðinni, ef til vill þar
sem Gísli bróðir Þórelfar bjó, því svo er að
sjá að frá því hafi erfingjar selt hluta. Einn
hluta þess kaupir Hálfdan Jónsson lögréttu-
maður að Reykjum í Ölfusi 1702 'af Bjarna
Jónssyni í Lunansholti á Landi, en hann var
kvæntur Ingibjörgu eldri dóttur Ingimundar
á Strönd. Annan hlut hefur Þorlákur Bergs-
son hreppstjóri að Stórahrauni á Eyrarbakka
keypt og þriðji hlutf er enn í eigu Eyjólfs
Jónssonar hreppstjóra að Þorkötlustöðum í
Grindavík er var kvæntur Ingveldi Ingimund-
ardóttur frá Strönd.
Hinar fornu hjáleigur frá Strönd voru
samkvæmt Jarðabók: „Sigurðarhús (nú
stærsti hluti jarðar), Móhús, eytt fyrir manna
minni, Bakrangur, eytt fyrir 10 árum, Krók-
ur eytt fyrir tuttugu árum.“ Þá segir að
afgjaldið af býlum þessum hafí lagst af
vegna sandágangs, nema Sigurðarhúss, sem
þó standi í voða.
Bæjarbúð hefur verið vermannabúð hér
meðan lendingin var enn ógölluð; hún kom
fyrst í tíð Brynjólfs biskups, hvort sem var
gjöf eða keypt. Svo segir í Jarðabók: „Séra
Torfi frændi biskups erfði hana eftir hann
og notaði hana, og lét ganga hér teinæring
á vertíð og höfðu menn soðningu að kaupi;
nú eru 15 ár síðan skipastaðan var brúkuð,
en 9 ár síðan búðin var rofin.“
í allsheijarmanntalinu 1703 býr að Strönd
eða Sigurðarhúsi á nimum 14 jarðhundruð-
um Guðmundur Þórarinsson 37 ára og kona
hans Oddný Svartsdóttir 31 ára. Þá var hjá
þeim Símon Helgason vinnumaður 24 ára
og Ellisíf Ingimundardóttir vinnukona 40
ára. Hún er væntanlega frænka Ingimundar
á Strönd eða jafnvel ógift dóttir hans og
hefur því átt aðild að búsetu Guðmundar
þar. Guðmundur missti brátt fyrri konu sína
og kvænist þá seinni konu sinni Gunnhildi
Magnúsdóttur og eignuðust þau tvö börn,
Þorvarð og Ragnhildi. Guðmundur var fædd-
ur 1666 og bjó þar til ársins 1735.
Að Lambhúsi 1703, bjó ekkjan María Egils-
dóttir 38 ára, ásamt börnum sínum Agli Árna-
syni 13 ára og Sigríði Árnadóttur 7 ára.
Vindás var suðaustastur bæja í Strandar-
hverfí og var í eigu Strandar. Þar entist
búseta til ársins 1767, en framlengdist i
Vindáshjáleigu (Sléttu) með búsetu Ingiríðar
Jónsdóttur frá Vindási til ársins 1772. Þar
með voru allir bæir á Strandarlandi í eyði
komnir, enda allt heimalandið sandauðn frá
sjávarkampi upp að vallarbrún austan Vogs-
ósa. Stóð þá Strandarkirkja ein eftir við
sandfylltar bæjartóftir höfuðbólsins. Við
1730 eru fyrirsvarsmenn kirkjunnar utan-
sveitar, þeirra á meðal Grímur og Egill Ey-
jólfssynir frá Þorkötlustöðum í Grindavík,
synir Ingveldar Ingimundardóttur frá
Strönd.
Árið 1735 skipar Jón biskup Árnason
kirkjuhöldurum að byggja kirkjuna upp.
Hann vísiterar þar ári síðar 1736 og lýsir
nýbyggðu kirkjunni, sem er 6 stafgólf meðal
annars svo, að hún sé að mestum parti gerð
af nýjum sterkum viðum, sé að veggjum væn
og vel standandi. Tveim árum síðar, 1738,
kaupir Jón biskup Árnason Strönd. Þá var
sagt að mikið harðæri hafi verið í Selvogi.
Jón biskup lést 5 árum síðar 1743. Fjórum
árum síðar gaf Guðrún Einarsdóttft ekkja
hans jörðina Strönd með erfðabréfi 18. sept-
ember 1747 „að ævinlegu benefico" til
styrktar Selvogsprestum. Jörðin er þá, þó í
eyði sé, metin á 20 hundruð vegna víðáttu
haglendis til heiðar og hlunninda við sjó.
Erfðanýting þessi tók gildi við lát Guðrúnar
20. október 1752.
Ólafur Gíslason tók við biskupsembætti
eftir Jón Ámason. Hann vísiterar Strönd 8.
júní 1751 og segir kirkjuna stæðilega en fúi
sé komin í tréverk, en bætir því við, að hús-
ið standi á eyðisandi og bágt sé að fremja
guðsþjónustugerð í stormum og stórviðmm.
Þess vegna nauðsynlegt að kirkjan sé flutt á
annan hentugri stað. Þá var nýkominn ungur
prestur að Vogsósum og greip orð biskups
feginshendi. Hann ritar á Alþingi samsumars
bréf amtmanni og biskupi, átakanlega lýsingu
á kirkjunni og kirkju- staðnum, ásamt tillögu
um að flytja kirkjuna heim að Vogsósum.
Hann fékk einnig stuðningsáskrift prófastsins
í Árnesþingi á bréf sitt. Biskup gefur svar
með úrskurði sínum 3. nóvember 1751 og
skipar svo fyrir að flytja skuli kirkjuna að
Vogsósum og skuli bygging hennar þar fram-
kvæmd og fullgerð á næstu tveim ámm. Hér
er í öllu um lögformlega framkvæmdaáætlun
valdahafa að ræða og á blöðum varðveitt.
Þar með em endalok kirkjunnar á Strönd í
sjónmáli. Tilurð hennar er tengd dulrænum
ákallsmætti, en nú stendur hún af sér lög-
formlega aðför, sem skilgreind verður örlaga-
þróun og er eftirfarandi: Unga prestinum að
Vogsósum varð ekki lengur vært í Selvogi
og flosnaði þar upp frá prestskap 1753, bisk-
upinn andaðist nóttina milli 2-3. janúar 1753.
Prófasturinn lést einnig sama ár og amtmað-
urinn missti embætti sitt sökum vanskila árið
1752. Allir þeir er stóðu að kirkjuflutningn-
um, biðu því annaðhvort hel eða hremmingu
áður en frestur til flutnings var liðinn. En
Strandarkirkja stóð eftir sem áður óhögguð
á sandorpnu landi.
Eftir hinn uppflosnaða prest kom að Vogs-
ósum séra Jón Magnússon, bróðursonur Árna
Magnússonar prófessors. Hann var sagður
athugull og hygginn. Hann varð Selvogs-
mönnum hliðhollur um kirkjuna á sínum stað.
Finnur .Jónsson hinn gáfaði var kvaddur til
biskups í Skálholti 1754. Finnur ítrekaði
úrskurð forvera síns á árinu 1756, en séra
Jón og Selvogsmenn sýna engin viðbrögð til
hlýðni. Niðurstaðan varð sú, að biskup og
prófastur sáu þau ráð vænst 1757, að fyrir-
skipa viðgerð og viðhald á kirkjunni. Gekk
svo þar til Selvogsprestur lét árið 1848
byggja altimburkirkju með bikuðu þaki.
Hafði þá kirkjan frá 1735 staðið í 113 ár.
Árið 1887-8 var reist vegleg kirkja að
Strönd fyrir hennar eigið reiðufé. Hún bar
byggingarsmið sínum góðan vitnisburð. Eft-
ir að kirkjan hefur staðið með reisn í 40 ár
í örfoka landi við sandfylltar höfuðbólstóftir
fagnarTiún velferðartímamótum 1928: Hei-
maland Strandar sandgræðslugirt, sjó-
varnargarður hlaðinn og sandorpin fyrrver-
andi túnstæði uppvakin með gróðri á ný.
Höfundurinn er fræðimaður fró Þorkelsgerði i
Selvogi. Hann vill koma ó framfæri þökkum til
góðro drengja ó Landsbókasafni, Ogmundar,
Eiríks og Kóra, fyrir aó hafa gert sér kleift aó
koma réttri merkingu orða séra Eiríks ó Vogsós-
um til skila í grein sinni hér i lesbók fyrr ó
þessu óri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. NÓVEMBER 1997 9