Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Page 14
SKALDIÐ FRA
LAXAMÝRI
Um það bil 35 árum eftir að
Jónas Hallgrímsson lést,
fæddist ættingi hans, Jóhann
Sigurjónsson, hinn 19. júni
1880, sonur stórbóndans Sig-
urjóns Jóhannessonar á
Laxamýri, og þar óx hann
upp. Hann hlaut ýmsa upp-
fræðslu hjá Jóhannesi bróður sínum í for-
eldrahúsum og dvaldist einn vetur hjá Áma
Bjömssyni presti á Sauðárkróki. Sautján ára
settist hann í annan bekk Latínuskólans í
Reykjavík, haustið 1896, og lauk þar prófi
með góðum árangri úr fjórða bekk, vorið
1899. Hélt hann þá um haustið til Kaup-
mannahafnar, hóf nám við Landbúnaðarhá-
skólann þar og hugðist verða dýralæknir, en
fjórða bekkjar prófið nægði Jóhanni til inn-
göngu í þann skóla. Jóhann hætti námi sínu
við Landbúnaðarháskólann 1902 og átti þá að-
eins eftir eins árs nám til lokaprófs.
I Danmörku kynntist Jóhann konu sinni.
Hún hét Ingeborg Blom, átta ámm eldri en
Jóhann, og kölluð Ib. Þegar þau Jóhann hitt-
ust fyrst var hún gift skipstjóra sem hét
Thiedemann en hún skildi við hann og hóf
sambúð með Jóhanni. Þau giftu sig 5. nóvem-
ber 1912. Jóhann og Ib eignuðust ekki böm
en Jóhann hafði áður en hann kynntist Ib,
eignast stúlkubarn með norsk- eða sænskætt-
aðri konu sem var nefnt Gríma og lést 1975.
Jóhann fer ungur utan, árið 1899, aðeins 19
ára gamall. Hann átti í fyrstu í mildum erfið-
leikum með að aðlagast Kaupmannahöfn en
sigraðist með tímanum á þeim í fullkomnara
mæli en flestir landar hans. I Danmörku byrj-
ar vegur hans sem skálds og þá fyrst og
fremst sem leikritaskálds. Það sem hefur átt
sinn þátt í því að Jóhann einbeitti sér að
samningu leikrita er eflaust hin mikla frægð
skandinavískra leikritahöfunda, t.d. Strind-
bergs, Ibsens og Bjömsons og það að í þess-
ari bókmenntagrein var skemmsta leiðin í átt
til skáldfrægðar og auðs. Hann samdi annað-
hvort á dönsku eða íslensku og notaði þrjú
bókmenntaform fyrir utan leikritin: Ijóð, æv-
intýri og spakmæli. Ljóðin sem hann samdi
þóttu frumleg og sérstæð á sínum tíma en
vöktu ekki mikla athygli. En síðar kom í ljós
að hann var á undan samtið sinni sem Ijóð-
skáld pg Jóhann Hjálmarsson segir í bók
sinni, íslensk nútímaljóðlist, að íslensk nú-
tímaýóðlist hafi byrjað með ýóðinu Sorg eftir
Jóhann Sigurjónsson.
Jóhann gaf aldrei út Ijóðasafn, birti aðeins
nokkur Ijóð í blöðum og tímaritum og væri því
mögulegt að álykta sem svo að hann hafi
aldrei tekið ljóðagerð sína það alvarlega að
ástæða sé fyrir aðra að gera það. Tíminn hef-
ur þó leitt í ljós að sum Ijóða Jóhanns eru með
því besta í íslenskri ljóðagerð.
Jóhann mun hafa ort ljóð í skóla og ef til vill
þegar á barnsaldri og haft er eftir honum að
áður en hann sigldi til Kaupmannahafnar hafi
hann skrifað fyrsta leikritið og var það leikið
við einhverja félagsskemmtun í Reykjavfk.
Það leikrit nefndist Skugginn. Næsta leikrit
hans og hið fyrsta sem kom á prent, á dönsku,
heitir Rung læknir. Jóhann hafði lifað í aldar-
fjórðung þegar hann fékk þetta leikrit útgefið
hjá útgáfufyrirtækinu Gyldendal sem þá bar
ægishjálm yfir öll önnur bókaforlög á Norður-
löndum. Að fá bók útgefna hjá Gyldendal
þótti á þessum tíma fullgild skáldleg viður-
kenning. Áður en Jóhann sendi Gyldendal
handritið fékk hann Bjömsteme Bjömson til
að líta á það og mögulegt er að Jóhann hafí
fengið leikritið gefið út vegna meðmæla
Bjömsons. Gunnar Gunnarsson segir að mis-
smíðar á Rung lækni séu auðfundnar, ekkert
leikhús vildi sinna leikritinu og það komst
ekki á leiksvið fyrr en 25 ámm síðar og þá að-
eins á tilraunaleiksvið. Tveimur árum eftir að
Rung læknir birtist, kom Bóndinn á Hrauni
út. Gunnar Gunnarsson segir um það leikrit
að efnið sé útþvælt og Jóhann nái engum
„verulegum andhita í meðferð efnisins" og að
vettlingatökin í Rung lækni séu jafnvel skáld-
legri! A þessum tíma er Jóhann farinn að
EFTIR EYÞÓR RAFN GISSURARSON
Jóhann Sigurjónsson blómstraði sem leikritaskóld með
Fjalla-Eyvindi. Sumarið 1911 hafði hann lokið við leik-
ritið ó dönsku. Hann fékk þó Gunnar Gunnarsson til að
skrifa það ó íslensku og fékk Gunnar eina krónu í kaup
ó dag. Attu þeir tveir miklar ónægjustundir við verkið.
JÓHANN Sigurjónsson.
hugsa um Fjalla-Eyvind, fyrstu drögin að
honum urðu til veturinn 1909-1910.
Gunnar Gunnarsson segir að til sé sérstök
tegund listaverka sem ekki verði lýst betur en
með því að segja að þau hafi orðið til fyrir
„guðs náð“ og að Fjalla-Eyvindur hafi öll ein-
kenni slíks listaverks: einfeldnina, sakleysið
jafnvel í syndinni og raunþungann."
Listaverk af því tagi geta um leið verið
meistaraverk; þau þurfa ekki að vera það.
Þau yfírgnæfa jafnvel meistaraverk. Það er
svo langt frá því að öll meistaraverk séu til
orðin fyrir náð guðs! Skáldverk eins og
Fjalla-Eyvindur haida sigengan veginn innan
vébanda listarinnar einnar saman; þau geta
brotið tilfínnanlega í bága við strangar lista-
kröfur, án þess að á þau falli. Þau taka til
hjarta, hugar, vits og sálar í einu, en einkum
til hjartans. Þau eru sá auður mannkynsins
sem allt um bætir og síst má án vera.
Sumarið 1911 hafði Jóhann lokið við Fjalla-
Eyvind á dönsku og skilað handritinu. Hann
fékk síðan Gunnar Gunnarsson til að skrifa
það á ísjensku og fékk hann eina krónu á dag í
kaup. Áttu þeir tveir miklar ánægjustundir
við þá iðju. Og var orðið svo þröngt í búi hjá
Jóhanni að hann varð að veðsetja innan-
stokksmuni sína, ábreiðan hvarf af rúminu,
spegillinn af veggnum, silfur-vindlingaveski
Jóhanns úr vasanum og fleiri smámunir, og að
lokum urðu þeir að veðsetja vestin sín en það
hafði ekkert að segja, þeir voru að þýða
Fjalla-Eyvind á íslensku. Gunnar segir nú
reyndar að þetta hafi ekki verið í fyrsta skipti
sem Jóhann veðsetti hluti sína.
Það kom fyrir eigi allsjaldan að ábreiðan
var lögð saman kirfílega og borin til „frænda".
Hitti maður Jóhann á götu þá bauð hann ann-
aðhvort upp á ölkollu eða spurði: „Býður þú
upp á glas?“ Væri því neitað og snúið við vös-
um, hló Jóhann og hófst á loft: „Ég get boðið
upp á spegil!“ Var þá spegillinn sóttur og bor-
inn undir hendinni til sérstaks „frænda“ á
Norðurbrú sem mat hann meir en aðrir
frændur. Á okkar fyrstu kunningsskaparár-
um kom það fyrir oftar en einu sinni að J6-
hann bauð upp á spegil!
Nokkru seinna var Fjalia-Eyvindur leikinn
á Dagmarleikhúsinu og varð það eitt af hinum
ógleymanlegustu kvöldum í danskri leiklist.
Gunnar Gunnarsson segir að sjaldan hafí
frumleik nokkurs skálds verið tekið _af jafn-
miklum og verðskulduðum fögnuði. Á næstu
árum var leikritið þýtt á níu tungumál og fór
sigurför víða um heim.
Á eftir Fjalla-Eyvindi undi Jóhann sér við
að semja Galdra-Loft. Það var sýnt í Dagmar-
leikhúsinu 22. janúar 1915.
Fyrir utan tvö ófuligerð leikrit, Mynd-
höggvarann og Frú Elsu sem var síðasta
verkið sem hann vann að og lauk ekki, var síð-
asta fullskrifaða leikritið verk sem Jóhann
nefndi Lyga-Mörð og að því er best er vitað
samdi hann það að annarra undirlagi, einkum
af danskra hálfu og var leikritið sýnt í Kaup-
mannahöfn. Voru bókmenntaráðunautar
Gyldendals og Konunglega leikhússins hrifnir
af verkinu en Leikfélag Reykjavíkur neitaði
að sýna það vegna þess að fornsögumar væru
svo mikils metnar að það myndi ganga helgi-
spjöllum næst að fara að yrkja þær upp.
Jóhann var ekki bara skáld, hann reyndi að
finna upp hluti sem hann gæti fengið einka-
leyfi á og grætt á. Árið 1910 tók hann þátt í
franskri samkeppni um að finna upp hættu-
GAMLI bærinn að Laxamýri. Þar fæddist Jóhann Sigurjónsson árið 1880. Myndirnar eru
fengnar úr íslenskri bókmenntasögu III.
lausa hattprjóna og 1916 aflaði hann sér
einkaleyfis á rykloki yfir ölglös á veitingastöð-
um en notfærði sér ekld tilboð um fjöldafram-
leiðslu á þeim.
Foreldrar Jóhanns voru gerólíkir að gerð,
faðir hans var greindur athafnamaður en
móðir hans tilfinningakona og hafði dálæti á
skáldskap. Faðir hans taldi fagrar bókmennt-
ir sér óviðkomandi og það var sannfæring
hans að honum bæri því aðeins að styrkja syni
sína til náms að það leiddi til sýnilegs frama
svo sem í læknisfræði, guðfræði eða lögræði.
Hann gat líka unað við það þegar yngsti son-
urinn ætlaði að læra dýralækningar. En þeg-
ar hann hætti því og sneri sér að óáþreifan-
legum hlut eins og skáldskap þá var góðvild
föðurins lokið. Það var ekki fyrr en 1908 þeg-
ar þeir feðgar voru lengi samvistum að tók að
batna milli þeirra og 1912 var faðirinn orðinn
hinn ánægðasti með son sinn, ekki vegna þess
að hann legði meira upp úr skáldskap en áður
heldur hins að í þetta sinn hafði það leitt til
sýnilegs árangurs og upphefðar. Móðirinn
skildi hins vegar eðli sonar síns og virðist
samband Jóhanns og hennar hafa verið mjög
náið og orti Jóhann nokkur Ijóð til hennar.
Einnig var kært á milli Jóhanns og Jóhannes-
ar bróður hans og skrifuðust þeir á þegar Jó-
hann var ekld á Laxamýri.
Lífshlaup Jóhanns var ekki langt. Hann dó
30. ágúst 1919, aðeins 39 ára á heimili sínu,
Austurgötu 56, í Kaupmannahöfn.
Lwnd og lisl
Þar hitti ég einn úngan og efnilegan grasa-
fræðing, Jóhann son Sigurjóns gamla, og
hafði hann safnað allmiklu í sumar og mörgu
sjaldgæfu. Hann hafði ákveðið flest rétt, eink-
um starirnar og þótti mér merkilegt.
Þetta sagði Olafúr Davíðsson í bréfi til Stef-
áns Stefánssonar skólameistara 8. ágúst 1898
og er frá því þegar Ólafur kom að Laxamýri
skömmu áður þá um sumarið. Jóhann var
mikill áhugamaður um náttúrufræði og sýna
eftirfarandi erindi það en ljóðið, sem þau eru
tekin úr, orti Jóhann þegar hann hafði skoðað
bók eftir Benedikt Gröndal, skreytta myndum
af öllum dýrum íslands.
Hjó Benedikt Gröndal
Hann lét mig setjast við lítið borð
og iauk upp bókinni sinni.
En sérhvert kröftugt og kjarngott orð
af kappi ég festi í minni.
Á fyrstu blaðsíðu fálkinn var
í fógrum drifhvitum klæðum,
og tignarhöfuðið hátt hann bar,
en heitt varð mér blóð í æðum.
Svo fletti hann bókinni, mynd við mynd
semmæreðaróságrjóti
eða Eygló og himinn í hafsins lind
mér hýrlega brosti í móti.
Það var sem fuglamir færu af stað
og flygju á laufpðum greinum.
Það var eins og andvari bærði blað
á beinvöxnum, fógrum reynum.
Þetta kemur heim við kafla í bréfi Jóhanns
til Jóhannesar bróður síns, dagsettu í Reykja-
vík 29. nóvember 1896:
. . . oft hefur komið fyrir, að ég hef ekki
nennt að lesa fögin, en verið að lesa dýra-
fræði, grasafræði og trúfræði eftir Ingersoll
(Tænk selv o.fl.). Það eru aðeins þrjú fög er
ég vanræki aldrei: dýrafræði, enska og stærð-
fræði, enda hef ég betur í þeim og er álitinn af
bekkjarbræðrum að vera betri í þeim en
nokkur annar í okkar bekk.
Jóhann var námsmaður í nær öllum grein-
um, sérstaklega í stærðfræði, og þegar hann
hætti námi sínu í Reykjavík til að leggja
stund á dýralæknisfræði sagði stærðfræði-
kennari hans að það væri að kasta perlum fyr-
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. AAARZ 1998