Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1998, Blaðsíða 6
Vín 1938
ARIÐ 1938, eftir atburðina í
Austurríki, var heimurinn
orðinn vanari ofbeldi, lög-
leysum og grimmd en hann
hafði verið um aldaraðir.
Fyrr á tímum hefðu þeir at-
burðir einir, sem gerðust í
hinni ólánssömu Vínarborg,
nægt til að vekja fordæmingu um heim allan,
en á því herrans ári 1938 gat varla heitið að
samviska heimsins bærði á sér, áður en hún
gleymdi og fyrirgaf“. Þannig ski'ifaði Stefan
Zweig í bók sinni Veröld sem var, sem kom út
árið 1943.1 Austurríki, sem ól Hitler, var hinni
fógru menningarborg Vín skyndilega breytt í
helvíti á einni nóttu. I stað Vínarvalsa heyrðist
aðeins taktfastur stígvélamars. Stefan Zweig
ski'ifar „Háskólaprófessorar urðu að hreinsa
götur með berum höndum, frómir gráskeggj-
aðir Gyðingar voru dregnir inn í samkundu-
húsin, þar sem æpandi strákar þvinguðu þá til
að falla á kné og hrópa „Heil Hitler". Saklaus-
um mönnum var smalað saman eins og fénaði á
strætum úti og þeir neyddir til að hreinsa sal-
ernin í herbúðum S.A.-manna“. „Gyðingarnir
voru fyrst sviptir atvinnu, síðan var þeim bann-
að að sækja leikhús, bíó og söfn, fræðimönnum
var synjað um not af bókasöfnum, en samt
héldu sumir kyrru fyrir af tryggð eða vana-
festu, hugleysi eða stolti“.
Stefan Zweig þurfti eins og þúsundir gyð-
inga að afsala sér öllum réttindum og lifa upp á
náð sem vegabréf og pappírar nasista gáfu um
stundarsakir. Zweig lýsir þessu með orðum
landflótta Rússa. „Aður fyrr dugði manninum
að hafa líkama og sál. Nú á dögum þarf hann
líka vegabréf, annars er ekki farið með hann
eins og mannlega veru“.
Stórþýskaland 1938.
Austurríki varð hluti af Stórþýskalandi.
Þann 12. mars 1938 héldu þýskir herir innreið
sína í landið og í vafasamri kosningu 10. apríl
kusu 99,73% Austurríkismanna að verða þegn-
ar Stórþýskalands. í kjölfarið misstu hinir
180.000 gyðingar landsins allan borgararétt og
sættu ofsóknum. í maí 1939 höfðu 99.672
þeirra flúið land og þúsundir höfðu verið færð-
ar í fangabúðir.
íslendingar fylgdust eins og aðrar þjóðir ná-
ið með innlimun Austurríkis. Skoðanir voru
skiptar, en margir gátu ekki leynt hrífningu
sinni. Ungt, íslenskt tónskáld í Leipzig ritaði: í
stað hinna herskáu Tyrkja frá dögum heiðlist-
arinnar eru nú komnir friðsamlegir bræður
bróðurlandsins, til að láta þjóðina á ný bergja á
ódáinsveigum Bachs og Síbelíusar (Mbl. 27.
apríl, 1938). Á sama tíma greinir Morgunblaðið
frá því að 300 útlendingar séu á Islandi. Blaðið
upplýsir, að „Hjer hefir hin síðari ár verið
komið á eftirliti með útlendingum, sem hingað
koma til dvalar í lengri eða skemri tíma, og
mátti það ekki seinna vera“ (Mbl. 25. ágúst,
1938).
Heimurinn hafði fengið ítarlegar fréttir af
vanda gyðinga í Austurríki. Þá, eins og síðar,
var til fólk sem dró þennan vanda í efa. Til
marks um það má nefna að íslenskur rithöf-
undur birti eftir sig bréf í Morgunblaðinu, sem
einnig birtist í þýskum fjölmiðlum, þar sem
hann ritar um innlimun Austurríkis á eftirfar-
andi hátt: „Mikið var gert út af „ofbeldinu",
sem austurrísku þjóðinni hafði verið sýnt, og
„órjettinum", sem henni hafði verið gerður. En
ekki var talað um ofbeldi og órjettlæti, þegar
Austurríki var á sínum tíma hindrað í því, að
sameinast Þýskalandi" (Mbl. 27.aprfl 1938).
Reykiavík 1938.
Hjónin Felix Fuchs, 39 ára, og Stefanie
Karpeles-Fuchs, 37 ára, voru gyðingar, sem
höfðu þurft að láta allar eigur sínar af hendi, til
þess að geta yfirgefið Vínarborg. Þau höfðu
verið neydd til að skrifa undir samning þess
efnis að þau myndu aldrei snúa aftur til Aust-
urríkis, þó að vegabréf þeirra, sem runnu út
um áramótin 1939, heimiluðu að þau kæmu til
Þýskalands. Fyrir Felix og Stefanie var þetta
fáránleg mótsögn. Ef þau þyrftu að snúa aftur
á „þýska“ jörð, var dauðinn vís. Ekkert er vit-
að um niðurlægingu þeirra í Vín, um atvinnu-
missinn, og lítilsvirðinguna í kjölfarið á honum
eða örvæntingarfullar bréfaskriftir til yfir-
valda, sem ekki var svarað eða notaðar voru
gegn þeim. Þau voru komin á skrár SS er þau
flýðu, hann stimplaður sem kommúnisti. Einn
góðan veðurdag í ágúst stóðu þau á hafnar-
bakkanum í Reykjavík.
Felix Fuchs hafði sótt um vegabréfsáritun í
sendiráði Dana í Vín í júlí 1938. Hann óskaði
eftir þriggja mánaða dvöl í Kaupmannahöfn,
áður enn hann héldi áfram til íslands eða
í KOSNINGAKLEFANUM var Austurríkismönnum leíðbeint af landa sínum til að þeir settu kross í réttan reit þann 10. apríl 1938
SAGA UM TVO AUSTURRISKA
GYÐINGA A ISLANDI OG
BJÖRGUN ÞEIRRA
EFTIR VILHJÁLM ÖRN VILHJÁLMSSON-
Heimurinn var ótrúlegur 1 938, hatur og mann fyrir-
1 itning höfóu lagt Evrópu und ir sig. Hér segir a f
menntuðum hjónum, lækninum Fel ix Fuchs og
Stefanie konu hans. Þau voru Gyðingar, útskúfuð
fró heimalandi sínu og í neyð ló flóttaleið þeirra til
íslands [ )ar sem þau kynntust mannkærleika en einnig
furðuleg iri afstöðu danskra yfirvalda.
Frakklands. Danska dómsmálaráðuneytið
hafnaði beiðninni. Áður en dönsk yfirvöld
höfðu sent neitunina voru hjónin hins vegar
lögð af stað til Islands.
íslensk vegabréfaskoðun.
I Reykjavík þurftu Fuchs-hjónin einnig að
taka upp pappíra sína. Island var engin undan-
tekning, land í hraðri þróun í átt að nútíman-
um. Frá 1936 giltu strangar reglur um að út-
lendingar sem komu til landsins og ætluðu að
vinna og búa á íslandi yrðu að hafa leyfi yfir-
valda hér á landi. Atvinnuleyfum og beiðnum
um dvalarleyfi á íslandi var betur tekið frá öll-
um öðrum útlendingum en gyðingum. Nefna
má að í svarbréfum til gyðinga, sem leituðu eft-
ir vinnu við menntastofnanir eða til atvinnu-
málaráðuneytisins á íslandi í lok 4. áratugsins,
var borið við að tungumálavankunnátta þeirra
væri hindrun fyrir því að þeir gætu fengið
vinnu og búsetuheimild hér á landi. Engin lög
voru að sjálfsögðu til um tungumálakunnáttu,
aðeins heimatilbúnar reglur og lífsafstaða
þeirra sem svöruðu bréfum gyðinganna.
Lögreglan í Reykjavík hleypti hjónunum í
land og var þeim gefið dvalarleyfi fram til 8.
nóvember 1938. Þar sem þau höfðu ekki loforð
um vinnu á íslandi og austurrísk vegabréf
þeirra runnu út um áramótin 1939, benti allt til
þess að þeim yrði úthýst hér á landi. Ef hjónin
hefðu komið litlu síðar, eða verið fjárvana,
hefði þeim verið vísað tafarlaust aftur til þess
lands sem þau komu frá. Hinn 1. september
1938 gengu í gildi vegabréfsreglur hér á landi,
sem komu í veg fyrir að austurrískir þegnar
kæmust til Islands, nema að hafa vegabréfsá-
ritun. Danir höfðu sett svipaða reglugerð 1. júlí
1938, en íslenska reglugerðin var frábrugðin
þeirri dönsku að einu leyti. I íslensku reglu-
gerðinni er teldð skýrt fram, að þegnar með
þýsk þjóðarvegabréf (Deutsch Nationalpass),
þ.e. þýskir ríkisborgarar í Stórþýskalandi nas-
ista, væru eftir sem áður velkomnir hingað til
lands án vegabréfsáritunar. Gyðingar voru,
eins og kunnugt er, ekki lengur ríkisborgarar í
Stórþýskalandi. Með þessari nýju, klunnalegu
reglugerð viðurkenndu íslensk yfirvöld óbeint
yfirtöku nasista á Austurríki og meðferð
þýskra yfirvalda á gyðingum.
Af hverju ísland?
Felix Fuchs var nýrna- og þvagfærasérfræð-
ingur. Samkvæmt upplýsingum læknisfræði-
sögudeildar háskólans í Vín lauk Felix Fuchs
læknanámi við háskólann í Vín árið 1923, að-
eins 24 ára að aldri. Hann var á skrá yfir lækna
í Vín árið 1935, en á þeim tíma var stór hluti
lækna í Vín og í hinum þýskumælandi heimi af
gyðingaættum. Felix Fuchs sérhæfði sig í
rannsóknum á nýrnasjúkdómum og stór vís-
indagrein eftir hann kom út í Berlín árið 1938.
Fuchs hafði kynnst íslenskum lækni, Jónasi
Sveinssyni. Jónas hafði á 3. og 4. áratugnum
dvalið við nám og störf í Vín, Þýskalandi og
Frakklandi. Jónas starfaði með Fuchs á All-
gemeine Krankenhaus í Vín. Samkvæmt upp-
lýsingum barna Jónasar Sveinssonar voru
kynni Jónasar og Felix Fuchs ástæða þess að
Felix leitaði til Islands þegar allar aðrar leiðir
virtust lokaðar sumarið 1938.
Á Seltjarnarnesi.
Felix og Stefanie bjuggu í þá tæpa fjóra
mánuði, sem þau dvöldu á Islandi, í íbúð á jarð-
hæð í nýju húsi Jónasar Sveinssonar læknis.
Húsið er kallað Ái-nes og er nú umbreytt og
nærri falið á milli yngri húsa við Tjarnarbraut
á Seltjarnarnesi. Börn Jónasar, Haukur Jónas-
son læknir og Helga Jónasdóttir kennari,
minnast hjónanna. Helga man sértaklega vel
eftir þeim mörgu skópörum, sem Stefanie hafði
meðferðis, og sem hún hafði fyrir sið að raða
upp meðfram löngum vegg í íbúðinni. Felix
Fuchs hafði tekið með sér útbúnað til rann-
sókna og komu hjónin sér upp frumstæðri
rannsóknaraðstöðu í íbúðinni á Seltjarnarnesi.
„Heil Hitler" í danska
sendiráðinu
Jónas Sveinsson læknir sýndi fljótlega mikið
áræði til að fá dvalarleyfi fyrir Fuchs- hjónin
hér á landi. Þegar það tókst ekki leitaði Jónas
til danska sendiráðsins til að hjálpa hjónunum
til Bandaríkjanna. Á ódagsettan miða, sem
Frank le Sage de Fontenay sendiherra ritar
meðan hann talar við Jónas í síma, stendur:
„Jónas Sveinsson tlf. 3020. Docent Felix
Fuchs. Gyðing ex Wien, kom í august leyfi til 8.
Novbr. leyfi forlænget til ca. 15/12. Fáet plads
Chicago Universitet som professor, kirurgi".
Margt bendir til þess að Felix Fuchs hafi m.a.
verið búinn að fá loforð um vinnu í Chicago er
hann kom til íslands. Þetta kemur fram í bréfi
sem Felix Fuchs ritar danska sendiráðinu 28.
nóvember 1938, þar sem hann óskar eftir því
að fá fararleyfi og stutt dvalarleyfi fyi-ir sig og
konu sína í Kaupmannahöfn, áður en þau héldu
áfram til Bandaríkjanna. Neðst á bréfið hefur
starfsmaður sendiráðsins skrifað að Fuchs
upplýsi, að ósk þessi sé fram komin eftir sam-
komulagi milli de Fontenays sendiherra og
Hauks Thors.
Þessi starfsmaður sendiráðsins, C.A.C. (Carl
Adalbert Constantin) Brun (síðar sendiherra
Dana á íslandi 1946-48), skrifar 28. nóvember
eftirfarandi minnisblað í skeytastíl til de
Fontenay sendiherra:
Tll minnis
Hef talað við þýska konsúlinn um Dr. Fuchs.
Ekki útilokað að hann geti fengið alvöru þýskt
ÚTRUNNIN VEGABRÉF
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 21.MARZ1998