Lesbók Morgunblaðsins - 15.08.1998, Side 3

Lesbók Morgunblaðsins - 15.08.1998, Side 3
LESBðK MOH(.l \l{l \l)SI\S - MENINEVG IISIII! 31. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR EFNI Orkumál heimsins fram til ársins 2020 og Kyoto-bókunin er umfjöllunarefni Jakobs Bjömssonar, fyrrv. orkumálastjóra. Vandamálið er losun koltví- sýrings sem stafar af brennslu eldsneytis úr jörðu, kola, olíu og garðgass til orkuvinnslu. Iðnríkin eiga stærstan hlut að þessu máli og þau bera ábyrgð á því að hjálpa þróunar- löndunum með tækni og fjármagn til að iðn- væðast á „hreinni" hátt en þau gerðu sjálf. Málið verður aldrei leyst nema með því að lita á allan heiminn sem eina heild. Námstími í Berkeley I síðustu Lesbók sagði Halldór Þorsteinsson frá för þriggja norðanstúdenta til náms í Bandaríkjunum 1941.1 þessari grein riijar hann upp námsárin f Berkeley-háskólanum í Kaliforníu, en þá var allfjölmennur hópur Islendinga á Flóa-svæðinu og í San Frans- isco. Nefnir Halldór ýmsa þá sem þar voru samtímis honum, en einnig segir hann frá nýlegum endurfundum við háskólasvæðið í Berkeley þar sem nýbyggingar þrengja mjög að gömlum og glæsilegum húsum. Harmleikir virðast hafa óútskýrt aðdráttarafl, segir Sigurgeir Orri Sigurgeirsson í grein sem hann nefnir Titanskar hetjur og á með þeirri nafngift við Titanic-slysið, sem var margfaldur harmleikur og hefur sem slíkur margfalt aðdráttarafl. Það er einkenni harmrænnar hetju, segir greinarhöfundur, að í fari hennar eru aðdáunarverðir eigin- leikar, en jafnframt harmrænir brestir. Sumarsýning konunglegu akademíunnar í London vakti athygli Braga Ásgeirssonar og hann telur íslendinga mikið geta lært ef heimsborginni í skipulagi slíkra. Það séu ekki endilega gæðin sem geri sýniuguna forvitnilega fyrir okkur Norðurlandabúa, mun frekar sér- staða hennar og form. Á sýningunni í ár eru 1.202 listaverkj, sem deilast í málverk, höggmyndir, grafík, teikningar, vatnslita- myndir og arkitektúr, auk mynda blandaðr- ar tækni. J0rgen Nash skáldið og málarinn, varð heimskunnur árið 1966 þegar honum var kennt um að hafa sagað höfuðið af Litlu hafmeyjunni við Löngulínu í Kaupmannahöfn. Hann hefur nú skrifað ævisögu sína, sem Jóhann Hjálmars- son hreifst af fyrir frásagnargáfu höfundar og hreinskilni. I bókinni játar Nash að hafa sagað höfuðið af Litlu hafmeyjunni á Löngu- Iínu í Kaupmannahöfn, en Jóhann er á báð- um áttum um hvort sú játning telst gild. FORSÍÐUMYNDIN: Forsíðumynd ina tók Bragi Ásgeirsson fyrir framan Konunglegu akademíuna í London, en hann fjallar um sumarsýningu safnsins ó bls. 12. BENNY ANDERSEN GÆSKA ÚLFUR HJÖRVAR ÞÝDDI Ég hef alla tíð reynt að vera góður það er mjög erfitt ég vil óður og uppvægur gera eitthvað fyrir einhvern halda yfirhöfnum hurðum sætum koma einhverjum einhversstaðar að og þvíumlíkt opna faðminn leyfa einhverjum að gráta út við barm mér en þegar færi gefst stífna ég allur eflaust einhver feimni ég ruska við sjálfum mér breiddu nú út faðminn en það er eifitt að fórna sér þegar einhver horfir á svo erfitt að vera góður lengi í einu líkt og að halda niðrísér andanum en með daglegum æfingum er ég nú kominn uppí eina klukkustund efég ekki verð fyrir ónæði ég sit aleinn með klukkuna fjrir framan mig opna faðminn aftur og aftur það aftrar mér ekkert ég erírauninni bestur þegar ég er aleinn. Benny Andersen er danskt skáld og mörgum vel kunnur á Islandi, bæði persónulega og til dæmis einnig af Vísum Swantes. Nýlega er út komið heildarsafn af Ijóðum skáldsins í Don- marku: „Samlede Digte 1960-199ó." Þetta Ijóðasafn hefur nú þegar selst í 30 þúsund ein- tökum, sem þykir einstakt. Þýðandinn býr t Danmörku. HIMNESK DAGSBRÚN RABB Úr djúpum geimsins er dagurinn risinn og slær dýrðlegum roða á óttuhimininn bláan, og Iof sé þér blessaða líf og þér himneska sól, og lof sé þér elskaða jörð að ég fékk að sjá hann. (Morgunvers eftir Guðmund Böðvarsson.) AÐ ER mikið undur þegar nýr dagur heilsar. Fyrsta merkið er oft að á austurhimni má greina sjóndeildarhringinn sem áður rann saman við dökkan næturhimininn. Sólin er ennþá langt undir sjónbaug en sendir geisla upp í gufu- hvolfið. Þá má sjá dálitla lárétta og ljósa rönd sem teygir sig til hægri og vinstri frá sólarátt. Þetta er dagsbrúnin. Hún er því boðberi nýs tíma, nýrra og heillandi tíðinda í lífinu. Og rétt fyrir sólarupprás birtist skammvinnur morgunroðinn. Eg er ekki viss um að margir hugsi út í þetta þegar þeir ræða dagsbrúnarsamninga og dags- brúnarkaup, en þó er víst að það var þetta dýrðarinnar tákn sem vakti fyrir stofnend- um Verkamannafélagsins Dagsbrúnar árið 1906 þegar þeir gáfu félagi sínu nafn. Nú í síðari hluta ágúst lýkur því fjögurra mánaða tímabili þegar dagsbrúnin hverfur aldrei og dagur er á lofti allan sólarhring- inn. Næstu átta mánuði verður því hægt að fylgjast með hvenær dagurinn rís og sest, svo framarlega sem aðeins má greina heið- ríkjubletti í sólarátt. Þetta hef ég stundað nokkuð undanfarna vetur mér til fróðleiks og hugarhægðar. Til þess þarf að bregða blundi á msum tímum nætur og þá kemur sér vel að svefnþörf minnkar með árunum. Útsýnið hjá mér er best til austurs og því er það dögunin sem ég hef aðallega fylgst með, þó að vaxandi skógar í grenndinni séu að verða til trafala, einnig götuljós sem endilega þyrfti að beina meira en gert er niður á göturnar sjálfar. En því fer fjarri að þessar bollaleggingar mínar séu frumlegar því að elstu íslenskar heimildir um slíkar athuganir eru frá tólftu öld. Oddi Helgason sem þá var uppi, stund- um kallaður Stjörnu-Oddi, tiltók nákvæm- lega hvaða daga ársins dagurinn kæmi upp í mismunandi áttum, allt frá norðri til aust- suðausturs, og hvenær dagurinn settist í áttunum frá norðri til vestsuðvesturs. Þetta var afar gagnleg vitneskja til þess að fólk gæti fylgst með hvað deginum liði í skamm- deginu því að þá er sólin ekki á lofti nema fáar stundir um miðjan daginn, en hins veg- ar líða þá minnst 10 tímar frá dögun til dagseturs. Oddi Helgason var merkilegur stjarn- fræðingur, og þó öllu heldur sólai'fræðing- ur, en um ævi hans er fátt kunnugt. Hann var á vist með Þórði í Múla í Aðaldal í Þing- eyjarsýslu. Björn M. Ólsen, fyrsti rektor háskólans, taldi líklegt að sonur Odda hefði verið Styrkár Oddason sem var lögsögu- maður íslenska þjóðveldisins 1171-1180, en Sigurður sonur Styrkárs bjó í Múla 1187. Því má ætla að Oddi hafi átt gott frændlið og getað gefið sér tíma til rannsókna. Það hefur komið sér vel því að hann er sagður hafa verið félítill sjálfur og ekki mikill verk- maður, en einstaklega ráðvandur, eins og góðum vísindamanni sæmir. Við hann eru kenndar þrjár kennisetningar. Ein þeirra er einfölduð en vel nothæf regla um hvenær sólstöður hafí verið á sumri og vetri á þessum tíma. Onnur kennisetningin lýsir því á einfaldan og snjallan hátt hvað sólarhæð á hádegi breytist mikið í hverri viku allt árið. Sú regla var nægilega ná- kvæm fyrir farmenn til að sigla eftir henni milli landa, ekki síst milli Islands og Nor- egs, ef þeir höfðu sólhæðarmæli. Þriðja kenningin greinir frá því í hvaða átt dögun og dagsetur væru eins og ég gat um. Eins og hinar reglurnar var hún nógu einfóld til þess að hægt væri að leggja hana á minnið, svona rétt eins og eitt eða tvö símanúmer. Það gæti bent til þess að reglurnar hefðu verið upprunnar áður en ritöld hófst á land- inu, ef til vill strax á landnámsöld. Og ná- kvæmni sólarhæðar hjá Odda var slík að varla fer hjá því að góð tæki til þeirra mæl- inga hafi verið þekkt. Oddi var svo útsjón- arsamur að telja sólarhæðina í þvermálum sólar, sólarhvelum, en það er eining sem við höfum enn fyrir augunum og er 32 mínútur. Mest af sumrinu var skekkjan í vikulegri breytingu sólarhæðar hjá honum aðeins 0,1 gráða til eða frá. Þetta gæti verið okkur áminning um að fara gætilega í að rengja staðhæfíngar í fornbókmenntum okkar. En það var annars regla Stjörnu-Odda um dögun og dagsetur sem var tilefni þessa pistils. Eiríkur Briem sem var fyrsti guð- fræðiprófessor háskólans var ekki einham- ur maður því hann var auk þess góður stærðfræðingur og stjörnufróðiir vel. Hann reiknaði það út fyrir Björn M. Ólsen að þessar dögunarathuganir hefðu verið gerð- ar nænn 66. gráðu norðurbreiddar. Björn segir að sé gert ráð fyrir að þær hafi verið gerðar annaðhvort sunnar eða norðar svo að nokkru nemi, þá fari því fjarri að þær komi heim, og því íjair sem lengra dregur frá 66. gráðu. En sú breiddargi-áða er einmitt norðan til í Þingeyjarsýslu. Út frá þessu reiknaði Eiríkur að dögun og dagset- ur Odda hefði verið þegar sól var 14 gráður undir láréttum sjónbaug. Þeir útreikningar hafa síðar hlotið staðfestingu, meðal ann- an-a Þorkels Þorkelssoriar veðurstofu- stjóra. Og þá er komið aftur að myi-kraverkum mínum. Til þess að hægt væri að greina dögun hefur mér reynst að einmitt þegar sól er nærri 14 gráður fyrir neðan sjón- deildarhring í grennd við sólarátt mætti með naumindum sjá greinarmun himins og jarðar eða lágra skýja. Aðeins í fjórða hvert skipti skeikaði meir en um 5 mínútur frá útreiknuðum tíma. I grein um Ijósfræði gufuhvolfs segir Neuberger nokkur að dagsbrún sjáist ekki þegar sól er lægri en 16 gráður fyrir neðan láréttan sjónbaug, en þá má ætla að sé átt við bestu athugunar- skilyrði. Og í Sviss komust menn að því að á stöð í 430 metra hæð í byggð var ekki hægt að mæla hæð dagsbrúnar þegar sól var meira en 14 gráður undir sjónhring, en á háfjallastöð í 3.280 metra hæð mátti að vísu sjá dagsbrún þegar sól var 15 gráður undir sjóndeildarhring (Compendium of Meteorology, bls. 74, Boston 1951). Fjórtán gráða mörkin eru því ekki ólíkleg í meðal- skilyrðum á láglendi. Það gefur skýi-a bendingu um hvað Oddi hafði til marks um dögun og dagsetur. En því betur sem rýnt er í athuganir Stjörnu-Odda því ljósara verður hvað þessi rímkæni og ráðvandi maður hefur verið langt kominn í fræðum sinum. Enda sagði Stephan G. Stephansson: því jafnvel í fornöld sveif hugur eins hátt... PÁLL BERGÞÓRSSON LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 15. ÁGÚST 1998 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.