Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1998, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGLJNBLAÐSINS - MENNING LISTIR
34. TÖLUBLAÐ - 73.ÁRGANGUR
EFNI
Þess er minnst að 70 ár eru liðin frá stofn-
fundi Bandalags íslenskra listamanna, sem
fram fór á Hótel Heklu 6. september 1928.
Hávar Sigui'jónsson ræðir við Hjálmar H.
Ragnarsson tónskáld um hlutverk BIL í nú-
tíð og framtíð, en Hjálmar hefur verið for-
seti bandalagsins undanfarin sjö ár. Ingunn
Þóra Magnúsdóttir skrifar um aðdragand-
ann og upphafíð sem hún telur að megi
rekja til þess að íslenskir listamenn og þýzk-
ir Islandsvinir hittust að staðaldri á krá
einni í Berlín á árunum 1924-25. Þar var
eldhuginn Jón Leifs og telur greinarhöfund-
ur að hann sé sá brautryðjandi sem lang-
mest kvað að. Aðrir máttarstólpar við
myndun bandalagsins voru Gunnar Gunn-
arsson og Guðmundur Einarsson frá Miðdal.
Frá samtíS til framtíðar
er heiti á þriðju og síðustu grein Bjarna
Reynarssonar um skipulag borga við aldar-
lok. Hann rekur „ameríska drauminn" um
hús og bíl í úthverfi, sem rikjandi varð, og
útþensluna sem því fylgdi. Gallinn var sá að
samkennd fylgdi ekki með, heldur gífurleg
einangrun og kostnaður. Rannsókn hefur
leitt í Ijós að borgin Toronto mundi spara 1
milljarð dala á næstu 25 árum með þéttingu
byggðar í stað áframhaldandi útþenslu, en í
Reykjavík heldur þessi útþensla áfram á
fullu.
Með eldi og sverði
Berglind Gunnarsdóttir skrifar greinaflokk
um landvinninga Spánverja í Mið- og Suður-
Ameríku og áhrifin á þá menningu sem þar
var fyrir. Með fyrstu greininni birtir Berg-
lind ljóð sem hún hefur þýtt eftir Pablo
Neruda úr Canto General.
Sigrid Undset
hefur verið nefnd Nóbelsverðlaunaliafinn
sorgmæddi segir greinarhöfundurinn, Gerð-
ur Steinþórsdóttir. Sigrid var undrabarn,
talandi níu mánaða gömul og vel lesin í
Njálu tíu ára. Hún var líka óvenjulega ung
þegar hún fékk bókmenntaverðlaun Nóbels,
aðeins 46 ára. Sigrid Undset telst eitt af höf-
uðskáldum Norðurlanda, en aðstæður henn-
ar voru erfiðar og hún beið mörg skipbrot í
lífinu, en kaþólska kirkjan varð athvarf
hennar og skjól.
Turandot
ópera Puccinis verður frumsýnd í Forboðnu
borginni í Peking í kvöld og fer Kristján Jó-
hannsson með aðalkarlhlutverkið. Þórarinn
Ingvarsson var í Peking í vikunni, fór á æf-
ingu og segist enn fá gæsahúð bara við það
að heyra nafnið Turandot, svo stórkostlegt
var að fylgjast með æfingu á þessari sýn-
ingu, sem nefnd hefur verið óperusýning
aldarinnar.
FORSÍÐUMYNDIN: Nóbelsverðlaunaskáldið Sigrid Undset í Róm 1910. Portret eftir Anders Svarstad.
Um Sigrid Undset er fjallað í blaðinu.
RAÚL HERRERO „CLAUDIO"
SKÁLD (BUXUM
DALLA JÓHANNSDÓTTIR ÞÝDDI
Skáldið á götunni lætur eins og fiíl
Nunnumar benda á hann og skellihiæja.
Embættismennirnir ræna hann totunum,
skiija hann eftir allsberan, á mesta annatíma
á miðri breiðgötu.
Hundarnir stökkva á hann og bíta hann
í hálsinn.
Allir vita hvernig komið er fyrir honum.
Þess vegna er hann hvattur til að fara út.
Samsærismennirnir ákveða að fylla hann
ogskilja hann síðan eftir úti í sundlaug.
Skáldið greiðir sér með stæl,
klæðir sig fullt bjartsýni,
gðmar nokki-ar flugur,
lagar á sér skóna,
fer út á götu og allir skjóta á hann.
Hann hleypur fyrir hom
til að forðast kúlumar og örvamar.
Jafnvel þótt hann breyti sér í bjöllu
þekkja börnin hann aftur.
Prestarnir hrækja framan í hann
oglúæja þangað til þeirstanda á öndinni.
Þegar hann fer í búðir
er hann sakaður um svindl
og síðan fleygt á dyr.
I háskólanum hræðast mikilvægir menn hann,
en nálgast hann samt varlega;
vopnaðir kjálkabcinum
slá þeir til hans
dulbúnir sem skáld.
Honum er aðeins hleypt inn í bíó
með því að borga tvöfalt miðaverð.
Hann gengur um meðal fólksins og sveigir hjá
jarðsprengjunum sem það leggui' í gangxæginn.
Ef hann væri ekki svona þrjóskur
og hætti að klæðast eins og við ftTstu altaiisgöngu
gengi honum betur í lífínu.
Raúl Herrero „Claudio" (I. 1973) býr í fæðingarborg sinni Zara-
goza á Spáni þar sem hann er ritstjóri bókmenntatímarits, úlgáfu-
stjóri og menningarfrömuSur. Eftir hann hafa komið út sex Ijóða-
bækur og ritgerðir um skáldlist auk fleiri bóka. Ljóðið Skóld í bux-
um er úr nýjustu Ijóðabók hans, La voz de su amo (1998).
RABB
VOPNIÐ SEM
SNERIST í HÖNDUM
BISKUPS
VIÐ SEM lifum á öld fjar-
skipta og fjölmiðlunar
upplifum heiminn sem
stöðugt ferli áróðurs og
innrætingar. Fyrir þá sem
þurfa að koma málstað
sínum á framfæri er
grundvallaratriði að hafa
aðgang að tjöimiðlum. Þar er sannleikurinn
mótaður líkt og myndverk þar sem hver og
einn getur valið sér það sjónarhorn sem
hann vill.
Prentverkið breytti heiminum. Auðug
stofnun, eins og katólska kirkjan, var fljót
að nýta sér þá möguleika sem fólust í hinni
nýju tækni. Jón Arason Hólabiskup lét
flytja hingað bæði prentverk og prentara
snemma á 16. öld og var prentun á íslandi
næstu aldir einokuð af kirkjunni og fyrst og
fremst nýtt til prentunar trúarlegra rita.
Eftir siðaskiptin þurfti að ganga skipu-
lega til verks við að útrýma hinum katólska
hugsunarhætti, sem Jón Halldórsson prest-
ur í Hítardal kallar í Biskupasögum sínum:
„Hið gamla súrdeig pápískrar villu“. Til
þess var prentverkið ómetanlegt hjálpar-
tæki. Hinir fyrstu biskupar siðaskiptanna á
Islandi litu reyndar á katólikka sem hverja
aðra villutrúarmenn og lögðu að jöfnu við
áhangendur Múhameðs. Þeim hefði aldrei
komið til hugar að minnast innleiðingar kat-
ólskrar trúar á Islandi með hátíðarhöldum.
Guðbrandur Þorláksson, sem varð biskup á
Hólum árið 1571, lagði gífurlegan metnað í
útgáfustarfsemi og hann átti stærstan þátt í
því að festa lútherskar trúarhugmyndir í
sessi meðal almennings. Guðbrandsbiblía
þykir gimsteinn bæði hvað varðar frágang
og málfar. Þorlákur Skúlason, dóttursonur
Guðbrands, sem tók við biskupsdómi að
honum látnum, taldi af einhverri ástæðu
þörf á nýrri þýðingu biblíunnar og þýddi
sjálfur. Þessi þýðing þótti langtum lakari en
Guðbrands enda kemst Jón Halldórsson
svo að orði: „Og svo sem flestum mun ei
falla svo létt, án sérlegs athuga, að út-
fleygja úr dönsku á íslenzku, svo engan
keim dragi af dönskum vegna skyldsemi
þessara tungumála, svo fram koma og í
þessari biblíuútleggingu nokkrir danismi
eða dönsk orð,
Veraldleg staða kirkjunnar gjörbreyttist
við siðaskiptin. I katólskri tíð voru biskup-
arnir nánast kóngar í ríki sínu og gátu ráðið
því sem þeir vildu. Eftir siðaskiptin áttu
þeir aftur á móti mjög undir högg að sækja
lenti þeim saman við veraldlega höfðingja,
sem nú áttu bakhjarl í öflugra konungs-
valdi.
Jón Sigmundsson, móðurafi Guðbrands,
varð eitt af fórnarlömbum ofurvalds hinnar
katólsku kirkju og tapaði til hennar nánast
öllum sínum miklu eignum. Jón var mjög
áberandi maður á sinni tíð, sýslumaður um
tíma og lögmaður norðan og vestan 1509-
1518. Hann lenti í hatrömmum deiium við
Gottskálk Nikulásson Hólabiskup, sem lét
dæma hjónaband hans og Bjargar, konu
hans, ógilt vegna fjórmenningsmeinbuga en
fólki, sem skylt var í fjórða lið, leyfðist ekki
að ganga í hjónaband á þeim tíma. Einhver
vafi lék á um þennan skyldleika og Jón
neitaði að yfirgefa konu og börn.
Um 1590 hóf Guðbrandur tilraun til þess
að endurheimta jarðir afa síns, sem á þeim
langa tíma sem liðinn var, höfðu sumar
gengið kaupum og sölum. Hvort hér var á
ferðinni ágirnd eða sterk réttlætiskennd
Guðbrands skal ekki dæmt um en Guð-
brandur þótti duglegur við að ásælast
jarðaeignir bæði kirkjunnar vegna og sjálfs
sín: „Hans þrálegu jarðaklaganir og laga-
þrætur öfluðu honum óvildar og ámælis hjá
mörgum," segir Jón Halldórsson.
Málaferli þessi stóðu með löngum hléum í
yfir þrjátíu ár og urðu biskupi andstæð. Til
þess að kynna málstað sinn greip Guð-
brandur til þeirrar nútímalegu aðferðar að
beita prenttækninni í því skyni að koma
persónulegum málstað sínum á framfæri.
Þetta eru hinir svokölluðu Morðbréfabæk-
lingar, sem urðu alls þrír og komu út með
nokkurra ára millibili. I þessum bæklingum
reifar biskup sína hlið málsins og kveður
fast að orði um andstæðinga sína, sem
höfðu komið fram með vægast sagt ótrúleg-
ar ásakanir á hendur Jóni Sigmundssyni.
M.a. átti hann að hafa drekkt sínu eigin
barni í soðkatli, drepið bróður sinn og
drekkt stjúpbarni sínu í Gljúfurá. Af bæk-
lingunum má ráða að Guðbrandur hefur
lagt í mikla rannsóknai-vinnu til að sýna
fram á að skjöl þau sem andstæðingarnir
lögðu fram væru fölsuð, en skjalafals var al-
geng iðja á miðöldum. I þessu skyni skoðaði
hann um 500 bréf Hólastóls frá biskupstíð
Gottskálks og gat sýnt fram á ýmsa form-
galla á þeim skjölum sem lögð höfðu verið
fram í dómum m.a. að dagsetningar með
mánaðardögum hafi ekki verið komnar til
sögunnar í tíð Gottskálks, heldur alltaf mið-
að við messudaga, hátíðir o.s.frv. Yar þá
nefndur dagur fyrir og eftir. Einnig bendir
Guðbrandur á að í hinum meintu falsbréf-
um sé talað um salinn á Hólum, en sá salur
hafi ekki verið byggður fyrr en í tíð Jóns
Arasonar: „nema þeir meini náðhúsið niður
hjá stóru baðstofu - slíkt herbergi þykir
mér vel hæfa slíku bréfi og þeim, sem það
logið hafa“. Einnig hafi bæði Jón Sig-
mundsson og Gottskálk biskup verið dauðir
þegar sum bréfanna eni dagsett. Sum
skjölin beri það með sér að hafa verið með-
höndluð og skafin upp að hluta og skrifað
ofan í með nýju bleki, önnur hengd upp í
reyk til að sýnast gömul. Guðbrandur er
ómyrkur í máli bæði um andstæðinga sína
og Gottskálk biskup: „- hann hélt sína bisk-
upsreglu eptir lögum heilagrar kirkju í
þann tíma með saurlífi og þremur opinber-
um barneignum. Hvar út af opinbert er, að
hann sjálfur var í stærsta pávans banni fyr-
ir sitt hórerí -“ Þótt konungur hafi tekið
Jón Sigmundsson í sitt beskennelsi og veitt
honum konunglegt verndarbréf segir Guð-
brandur það í engu hafa heft Gottskálk
biskup, sem líkt og margir biskupar í katól-
skri tíð, lét sem kóngurinn kæmi honum
ekki við. Eftir siðaskiptin höfðu valdapól-
arnir víxlast svo rækilega hinum veraldlegu
yfirvöldum í hag að Guðbrandur hafði ekki
annað upp úr bæklingum sínum en máls-
sókn fyrir meiðyrði og öll þessi málaferði
urðu honum einungis til mæðu og enduðu
með ósigri biskups. Þannig lauk fyrstu til-
raun til þess að beita prentlistinni til að
móta almenningsálitið á Islandi á hinu ver-
aldlega sviði. Eftir stendur ómetanleg
heimild um hugmyndir og hugarheim
horfinnar kynslóðar.
ÁRNI ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. SEPTEMBER 1998 3