Lesbók Morgunblaðsins - 06.03.1999, Blaðsíða 6

HALLDÓR Guðmundsson var einn skrifara Þorláks Skúlasonar Hólabiskups og skrifaði þess
utan margt fyrir sjálfan sig eða aðra, meðal annars bók með margskyns efni; kersknikvæð-
um, lögspeki og vísdómi aldanna. Sú bók komst í hendur bróðursonar Halldórs, Jóns Rúg-
manns, sem kallaði hana Reisubók og skemmti sér við á útleið 1658, hann var með fleiri ís-
lensk handrit í farangrinum og lenti allt hjá Svíum. Jón var prestssonur frá Rúgsstöðum í
Eyjafirði og varð fyrstur íslendinga á seinni öldum atvinnuskrifari utanlands, hann starfaði við
fornfræðadeild Uppsalaháskóia og samdi, þýddi og gaf út rit. í grein árið 1970 rakti Stefán
Karlsson það sem enn er vitað um skrifarann Halldór Guðmundsson, uppruna hans, ætt-
menn, bústaði og skrif með hans hendi. Þar segir að Halldór hafi skrifað „smáa, fallega og
skýra hönd, en farið heldur frjálslega með texta". Hann bjó lengst af á Sílastöðum í Kræk-
lingahlíð, hafði bókagerð að atvinnu, flestar varðveittar bækur hans eru skrifaðar á árunum
1640-1650; að dæmum feðra sinna skrifaði Halldór lög og dóma en einnig sögur, rímur og
kveðskap og forðaði ýmsu merkilegu frá algjörri gleymsku. Hér sést bútur úr Njáls sögu í
uppskrift Halldórs en einnig er í handritinu óþekktur æviannáll Guðmundar biskups sem
hvergi er varðveittur annarstaðar (AM 555 c 4to). Utanmáls skrifar Halldór frá eigin brjósti
„málsháttur með kímni“ þegar Bergþóra segir við menn sína „þér eruð kallaðir taðskeggling-
ar en bóndi minn karl hinn skegglausi."
ÞINGEYRABÓK (AM 279 a 4to) er 13 blaða skinnbók, mestöll skrifuð á seinni hluta 13. aldar
með mörgum rithöndum. Að meginhluta varðar textinn reka og aðrar eignir Þingeyraklaust-
urs í Húnaþingi. Á grundvelli stafsetningar og stafagerðar hefir Stefán Karlsson sýnt fram á í
nýlegri grein að Rekaþáttur Grágásar í þessu handriti er skrifaður með sömu hendi og elsta
brot sem til er af Karlamagnús sögu frá því um 1250-1270 (NRA 61). Með því eru leiddar líkur
að því að frásagnir af Karlamagnúsi og köppum hans hafi verið þýddar af benediktínamunk-
um á Þingeyraklaustri, ef til vill fyrir tilmæli frá Hákoni Hákonarsyni Noregskonungi og þýð-
ingin jafnvel gerð handa Noregsmönnum. í grein í norska tímaritinu Maal og minne árið 1979
setti Stefán fram lista með 54 norrænum handritum með frásagnarefni sem líklegt er að hafi
verið í Noregi á miðöldum. Skrifarahendur á hluta þeirra bera þess merki að vera nátengdar
íslenskum skrifaraskólum þar sem atvinnuskrifarar voru að verki. Með grandvörum athugun-
um hefir Stefán lagt grunn að vitneskju um að blómleg bókagerð á íslandi á 14. öld hafi að
einhverju leyti veríð stunduð með það fyrir augum að setja handrit á Noregsmarkað.
ljósprent á brotum úr stóru biskupa sagna
handríti með Jóns sögu Hólabiskups, Þor-
láks sögu helga og Guðmundar sögu bisk-
ups. I inngangi gerði Stefán rækilega grein
fyrir textum þessara brota og auk þess
brotum úr sjö öðrum handritum, efni, aldri,
ritunarstöðum, stafsetningu, skriftarein-
kennum, spássíukroti og skyldleika brot-
anna hvers við annað og við önnur íslensk
handrit. Biskupa sagna handritið stóra er
að áliti Stefáns skrifað um 1370-1380, og var
á fyrri öldum á biskupsstólnum á Hólum í
Hjaltadal en hefír líkast til ekki verið gert
þar á staðnum. Brotin komu í hendur Arna
Magnússonar um 1705, flest úr Eyjafirði,
og hafði hann spurnir af því að handritið
hefði verið rifíð í sundur norður í landi.
Brotin eru meðal þeirra handrita sem Olaf-
ur Halldórsson og Stefán Karlsson hafa sett
saman í dilk ásamt átta öðrum handritum
og handritabrotum sem eru svo lík „að
skrift og stafsetningu að þau hljóta að vera
skrifuð af einum manni ellegar a.m.k. af
mönnum sem numið hafa skrift og jafnvel
unnið á sama stað“ og hefir Olafur Hall-
dórsson fært að því gild rök „að ritunar-
staður handritanna eða aðalaðsetursstaður
skrifara hafi verið Helgafellsklaustur“
(Opuscula IV. Kh. 1970, bls. 345; Sagas of
Icelandic Bishops. Kh. 1967).
Stefán hefir ákvarðað með ofurnákvæmni
aldursmun á þeim tveimur skinnhandritum
er geyma lagaskrár íslenska þjóðveldisins
(Grágás) með tilliti til stafagerðar og staf-
setningar á því elsta og besta skinnblaði
sem varðveitt er úr Heimskringlu Snon-a
Sturlusonar. Þetta blað er að öllum líkum
úr þeim hópi konungasagnahandrita sem
voru skrifuð á tímabilinu 1260-1380 og ætl-
uð til útflutnings til Noregs. Um þetta efni
skrifaði Stefán merka grein 1979 og sýndi
fram á, að á þessu tímabili hefði verið veru-
legur handritaútflutningur frá Islandi til
Noregs og að íslenskir skrifarar hefðu
stundum starfað í Noregi. Kringlublaðið af-
henti Carl XVI. Gustav Svíakonungur Kri-
stjáni Eldjárn forseta Islands árið 1975.
Það er nú varðveitt á Landsbókasafni og
lýsti Stefán því í grein sem kom í árbók
safnsins útgefinni árið 1977. Rannsóknir
fyrri manna sýndu að Kringlublaðið væri
með sömu hendi og meginhluti Staðarhóls-
bókar Grágásar. Stefán Karlsson gaum-
gæfði hvemig afbrigði hvers bókstafs á Kr-
inglublaðinu samsvaraði stafagerð skrifara
meginhluta Staðarhólsbókar og það sem
meira var - hann komst að því að megin-
hluti Konungsbókar Grágásar væri með
hendi þessa sama manns. Sá hefir verið
þaulæfður atvinnuskrifari, eflaust í þjón-
ustu höfðingja, og var að verki á tímabilinu
1250-70. Með aldursgreiningu stafagerðar í
handritunum þremur leiddi Stefán í ljós að
Konungsbók Grágásar væri fyrr skrifuð en
Staðarhólsbók og Kringlublaðið mitt á milli,
en á miðju þessu tímaskeiði gengust ís-
lenskir höfðingjar undir að játa Noregskon-
ungi skatt. Traust tímasetning skriftarinn-
ar á þessum merkilegu handritum getur
skipt sköpum þegar reynt er að skýra at-
burði og áhrif einstakra manna á Islands-
söguna á þeim afdrifaríku tímum þegar þau
urðu til.
Með vandlegri athugun á orðafari og staf-
krókum í handritum Fljótsdæla sögu sem
hér er ekki rúm til að lýsa hefír Stefán sett
fram dugandi rök fyrir því að sagan sé lík-
lega frá 14. öld eða hundrað árum eldri en
áður var talið. Þá hefir hann fært gild rök
að því að Magnús prestur Þórhallsson, ann-
ar skrifari og aðallýsandi hinnar glæstu
Flateyjarbókar, hafi einnig skrifað Vatns-
hymu, stóra sögubók sem brann með Há-
skólabókasafninu í Kaupmannhöfn 1728.
Rök Stefáns eru þau að stafsetning og bönd
í uppskriftum Ama Magnússonar eftir
Vatnshymu koma að heita má í hvívetna
heim við ritvenjur séra Magnúsar Þórhalls-
sonar í Flateyjarbók. Svipuðum aðferðum
beitti Stefán í athugunum á uppskriftum
eftir fomu íslensku alfræðiriti sem varð eldi
að bráð í Kaupmannahöfn haustið 1728, en
niðurstaða hans á stafsetningareinkennum
afkvæma hins glataða handrits var sú að
það kynni að hafa verið skrifað á 13. öld
með rithætti sagnarítarans Sturlu Þórðar-
sonar.
Árið 1983 kom út í Kaupmannahöfn A-
gerð sögu Guðmundar hins góða Hólabisk-
ups. Stefán sá um þá útgáfu og prentaði sög-
una stafrétt eftir skinnbók sem skrifuð var
um 1330-1350. Sú bók var ásamt fýrmefndu
alfræðiriti meðal þeirra mörgu handrita sem
Peder Resen gaf Háskólabókasafninu í
Kaupmannahöfn 1685. Guðmundar sagan
var til allrar hamingju í láni hjá Árna Magn-
ússyni og bjargaðist þegar Kaupmannahöfn
brann að stórum hluta og mestallt Háskóla-
bókasafnið árið 1728. Stefán skrifaði ítarleg-
an inngang og skýringar með útgáfunni þar
sem í fyrsta sinn er gerð grein fyrir efniviði
sögunnar og tengslum hennar við önnur rit,
einkum annála, Sturlunga sögu og Arons
sögu, en sú síðastnefnda er ein sannferðug-
asta íslenska útlagasagan. í þessu verki
kemur fram geysimikill fróðleikui- sem
heimfæra má að einhverju leyti á gerð ann-
arra sagnarita á miðöldum. Stefán hefír
ennfremur unnið lengi að útgáfu á þremur
yngri gerðum Guðmundar sagna sem senn
munu koma á prent.
Stefán hefir ekki alfarið bundið rann-
sóknir sínar við miðaldahandrit. Hann hefir
einnig gert merkar athuganir á íslenskri
ritmenningu síðari alda, til að mynda hefir
hann lýst nákvæmlega stafsetningu séra
Odds Oddssonar á Reynivöllum sem skrif-
aði mikið enda margfróður, þýddi Jobsbók,
var söngvinn og læknir góður, sálmaskáld
og nafnfræðingur. Hann lést árið 1649.
Stefán hefir og kannað rækilega skrifara
Þorláks Skúlasonar Hólabiskups (1597-
1656). Þorlákur safnaði að sér handritum og
lét uppskrifa fornsögur og skjalabækur
beinlínis í þeim tilgangi að halda sögulegum
fróðleik á lofti til gagns fyrir eftirkomend-
urna. Kunnir eru firnm skrifarar Þorláks
biskups, allir norðlenskir menn í bænda-
stétt, þó var einn klerklærður. Skrifararnir
voru: Björn Jónsson á Skarðsá í Sæmund-
arhlíð, Þorleifur Jónsson í Grafarkoti í
Hjaltadal, Jón prestur Pálsson, Brynjólfur
Jónsson á Efstalandi í Öxnadal og Halldór
Guðmundsson á Sílastöðum í Kræklinga-
hlíð. Stefán Karlsson segir deili á þessum
mönnum og ritstörfum þeirra í nýlegri í'it-
gerð, og kemur þar meðal annars fram að
Jón prestur Pálsson fékk í skrifaralaun frá
Gísla Þorlákssyni biskupi andvirði land-
skuldarinnar af ábúðarjörð sinni, Pjalli í
Kolbeinsdal, sem var í eigu Hólastóls.
Stefán Karlsson er einn margra fræði-
manna sem hafa helgað ævistarf sitt því að
skilja og skýra íslenska ritlist. Hér hefir
verið tæpt á verkum hans sem sýna að þeg-
ar vel heppnast má með athugun á staf-
krókum og orðfæri finna aldur og heima-
hérað hámenningar. Hin smæsta eining
eins og hvernig sérhver stafur er dreginn í
orðinu „löngun" getur engu síður en heil
kirkja kunngert hlutskipti einstakra manna
í samfélagi fyrri alda Islandsbyggðar sem
eftir afar fornri hefð hélt utanum eignir og
stjórnsýslu með skrifuðum orðum.
Að vori mun Stofnun Árna Magnússonar
á Islandi gefa út bók með úrvali ritgerða
Stefáns Karlssonar ásamt skrá yfir öll rit-
verk hans, en hér á undan var stuðst við
mörg þeirra. Bókin verður nefnd Stafkrók-
ar og er enn tími fyrir þá sem vilja heiðra
einn virtasta og reyndasta núlifandi rann-
sakanda norrænna fræða að skrásetja sig á
heillaóskatöflu bókarinnar og gerast um
leið áskrifendur að prentaðri fróðleiksnámu
um líftaug okkar, íslenska tungu.
Höfundur er fræðimaður ó Stofnun Árna
Magnússonar.
ELÍN EBBA
GUNNARSDÓTTIR
SÖKNUÐUR
STEF VIÐ NÝJU FÖTIN
KEISARANS
ÉG leitaði að ljóði
sem lifði angurvært,
sem fært mér gæti fögnuð,
en fann þá ljóðið sært,
því sál þess hafði sofnað,
þess seiður horfínn var;
í eigin orðum falinn;
ég ekki vissi hvar.
Því skáldin höfðu skorið
þess sköpulag í smátt
og orðin ultu nakin
inn í húmið grátt,
en ljóðið sjálft var lokað
og lyklakippan týnd,
bygging þess var brotin
og brotin aðeins sýnd.
Ég leita enn að ljóði,
sem lifíir angurvært;
sem segði jafnvel sögu.
Sem sálinni yrði kært.
Þá gæti ég með því grátið
oggleði með því deilt.
Það myndi ætíð ylja
og aftur standa heilt.
Höfundur er rithöfundur í Reykjavik.
NGIBJÖRG L.
HARÐARDÓTTIR
VOR
Þessi hlýi andvari
er eins og faðmur
Eins og dans í öspinni
sem syngur
Eins og sítt hár
fallegrar konu
sem lítur við
og hlær.
SPOR
Þú nálgast mig
hikandi
nýfæddum sporum
þennan tæra morgun
kallandi
brýtur sólstafí
á köldu gólfínu
brosandi
Ég veit ég á þig
SÖKNUÐUR
Myndin a f þér
snertir mig
Dimm augu
undir hvelfdu enni
Bros sem bíður
Hönd sem hvílist
Ég fínn þig
eins og ég
ein
Höfundurinn er húsmóðir og refabóndi í
Aðaldal í Suður-Þingeyjarsýslu.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 6. MARZ 1999